صفحه محصول - بررسی تاثیر قدرت های منطقه بر بحران و تحولات سوریه

بررسی تاثیر قدرت های منطقه بر بحران و تحولات سوریه (docx) 175 صفحه

دسته بندی : تحقیق

نوع فایل : Word (.docx) ( قابل ویرایش و آماده پرینت )

تعداد صفحات: 175 صفحه

قسمتی از متن Word (.docx) :

دانشکده حقوق و علوم سیاسی پایان نامه جهت اخذ مدرک کارشناسی ارشد رشته مطالعات منطقه ای( گرایش خاورمیانه و شمال آفریقا ) عنوان: نقش قدرت های منطقه ای در تحولات سوریه استاد راهنما: دکتر اصغر جعفری ولدانی استاد مشاور: دکتر علی آدمی نگارش: سید علی نجات تقدیم به او که شوق دانستن را در وجودم نهاد و تقدیم به کسانی که عاشقانه روشنی وجودشان، چراغ هدایتم شد پدر، مادر و خانواده ام. تقدیر و تشکر خدای من! با نعمتت مرا آغاز کردی، بیش از آنکه چیزی به یاد آمدنی باشم. ستایش یگانه ای را که حضورش، همواره روح پویایی را در زندگانی ام می دمد و آوای هلهه در ستارگان را نوید می دهد. رحمت واسعه خداوندی فرصتی داد تا به اقتضای توان و وسع خود از محضر اساتید گرانقدر بهره جویم و ره توشه ای از بار علمی ایشان برگیرم. از استاد راهنمای بزرگوارم جناب آقای دکتر جعفری ولدانی به خاطر راهنمائی هایشان در انجام این پایان نامه قدردانی و سپاس گذاری می نمایم. بزرگ انسانی که داشته های امروزم را مدیون الطاف دیروز ایشان هستم. همچنین از استاد مشاور جناب آقای دکتر علی آدمی صمیمانه قدردانی می نمایم. از استاد بزرگوار جناب آقای دکتر طباطبایی که به عنوان داور، زحمت بازخوانی این پایان نامه را به عهده داشتند و نظرات ارزنده ای در هر چه بهتر شدن آن ارائه نمودند کمال سپاسگزاری را دارم. چکیده شروع اعتراضات سوریه از مارس 2011 پس از دومینوی انقلاب های عربی، اگر چه با خواسته های مردمی همراه بود، اما با فاصله ای اندک صحنه سیاسی سوریه را شاهد اغتشاشات و ناآرامی هایی کرد که متأثر از حمایت ها و دخالت های خارجی بود. با شکل گیری بحران سیاسی در سوریه، بازيگران منطقه ای مطابق مقدورات و محذورات خود، همچنین با تبعيت از آموزه‌هاي رئاليستي حاکم بر سياست خارجي خود که مبتني بر آموزه‌هاي واقعگرايانه می باشد؛ در صدد تأمين حداکثر منافع ملي خويش در ابعاد گوناگون از طريق مشارکت در بحران سوريه بوده اند. در همین راستا پرسش اصلی این است که نقش قدرت های منطقه ای در تحولات سوریه چیست؟ فرضیه اصلی نگارنده این است که رقابت، تضاد منافع و دیدگاه های متعارض قدرت های منطقه ای، موجب پیچیدگی، تشدید تحولات و تداوم بحران در سوریه شده است. نوشتار حاضر به روش توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه ای و الکترونیکی می باشد؛ فصول مختلف پژوهش در جهت تحقق فرضیه مزبور طراحی و سازماندهی شده است. همچنین یافته های پژوهش از این امر حکایت دارد که تعارض منافع میان بازیگران منطقه ای تأثیرگذار در بحران سوریه، بازی با حاصل جمع جبری صفر را ایجاد کرده است. این نوع نگاه مانع هر گونه سازش، و راه حل سیاسی برای خروج از بحران سیاسی در سوریه شده است. این امر به نوبه ی خود علاوه بر پيچيدگي بيش از پيش بحران سوريه، موجب افزايش حجم منازعاتي آن نيز گرديده است. مجموعه این شرایط و شکاف های عمده داخلی در کنار متغیرهای مؤثر و مداخله گر منطقه ای و بین المللی، موجب تشدید تحولات و تداوم بحران در سوریه شده است و راه حل سیاسی برای خروج از بحران را دشوار ساخته است. واژگان کلیدی: بحران سوریه، قدرت های منطقه ای، محور محافظه کار، محور مقاومت، رقابت منطقه ای، موازنه منطقه ای. فهرست مطالب عنوان صفحه فصل اول : کلیات تحقیق 1-1- طرح و تبیین موضوع.................................................................................................................................1 اهمیت و ضرورت تحقیق..........................................................................................................................2 سوال اصلی تحقیق ...................................................................................................................................2 فرضیه اصلی تحقيق..................................................................................................................................3 تعريف مفاهيم و اصطلاحات تحقيق......................................................................................................3 1-5-1- قدرت منطقه ای.........................................................................................................................................3 1-5-2- بحران..........................................................................................................................................................3 1-5-3- موازنه قدرت...............................................................................................................................................3 1-5-4- ژئوپلیتیک....................................................................................................................................................4 1-5-5- بیداری اسلامی...........................................................................................................................................4 سوابق تحقیق.............................................................................................................................................4 متغیرهای تحقیق......................................................................................................................................6 روش تحقیق...............................................................................................................................................6 موانع و محدودیت های تحقیق..............................................................................................................6 سازماندهی تحقیق....................................................................................................................................6 فصل دوم : چارچوب نظری 2-1- مقدمه.............................................................................................................................................................. 9 2-2- تاریخچه موازنه قدرت..................................................................................................................................10 3-2- شیوه های تامین و حفظ موازنۀ قدرت .................................................................................................11 4-2- رویکردهای نظری به موازنه قدرت...........................................................................................................13 2-4-1- نظریه کلاسیک واقع گرا.......................................................................................................................13 2-4-2- تلقی نو واقع گرایانه از توازن قوا.........................................................................................................15 عنوان صفحه 2-5- موازنه قوا و مطالعات منطقه ای................................................................................................................20 2-6- نقش مؤلفه های ژئوپلیتیکی در موازنه منطقه ای.................................................................................21 2-7- نظم های منطقه ای...................................................................................................................................22 2-7-1- تعریف منطقه...........................................................................................................................................22 2-7-2- ساختار نظام های منطقه ای................................................................................................................22 2-7-3- ساختار نظام موازنه قدرت در منطقه خاورمیانه...............................................................................24 2-7-4- ائتلاف ها و محورهای منطقه ای.........................................................................................................25 فصل سوم : کالبد شکافی تحولات سوریه 3-1- ژئوپلیتیک سوریه.........................................................................................................................................28 3-2- سیری در تحولات سیاسی سوریه...........................................................................................................30 3-3- چگونگی شکل گیری بحران سوریه.........................................................................................................35 3-4- سطوح تحلیل بحران سوریه.......................................................................................................................39 3-4-1- سطح تحلیل داخلی ..............................................................................................................................39 3-4-1-1- شکاف مذهبی- طایفه ای................................................................................................................39 3-4-1-2- شکاف سیاسی.....................................................................................................................................40 3-4-1-3- شکاف اقتصادی..................................................................................................................................40 3-4-2-سطح تحلیل فرامنطقه ای ...................................................................................................................41 3-4-3- سطح تحلیل منطقه‎ای..........................................................................................................................44 عنوان صفحه فصل چهارم: واکاوی نقش ترکیه، عربستان سعودی و قطر در بحران سوریه بخش اول: نقش ترکیه در بحران سوریه 4-1- مقدمه..............................................................................................................................................................48 4-2- روابط ترکیه و سوریه در دوران معاصر....................................................................................................49 4-3- عوامل اختلاف انگیز در روابط ترکیه و سوریه......................................................................................51 4-3-1- اختلاف ارضی بر سر استان هاتای.......................................................................................................51 4-3-2- مسأله تقسیم آب.....................................................................................................................................52 4-3-3- مسأله کردها.............................................................................................................................................53 4-4- تحولی کوتاه در روابط دو کشور................................................................................................................55 4-5- نگاه دوباره ترکیه به خاورمیانه.................................................................................................................56 4-6- رویکرد سیاست خارجی ترکیه در قبال بحران سوریه..........................................................................57 4-6-1- مرحله ی اول؛ نصحیت و ارشاد............................................................................................................58 4-6-2- مرحله ی دوم؛ تهدید و فشار................................................................................................................58 4-7- دلایل تغییر رویکرد سیاست خارجی ترکیه در قبال تحولات سوریه..............................................62 4-7-1- توجه به منافع ملی.................................................................................................................................62 4-7-2- ایفای نقش رهبری ................................................................................................................................63 4-7-3- ایجاد تغییر در موازنه ی منطقه ای....................................................................................................64 4-8- چالش ها و فرصت های ترکیه نسبت به رویکرد خود در تحولات سوریه.......................................66 بخش دوم: نقش عربستان سعودی در بحران سوریه 4-9- روابط عربستان سعودی و سوریه..............................................................................................................70 4-10- رویکرد سیاست خارجی عربستان سعودی در قبال بحران سوریه.................................................70 عنوان صفحه 4-11- رویکرد تهاجمی به نظام وحمایت از معارضین...................................................................................72 4-12- دلایل اتخاذ رویکرد تهاجمی عربستان در قبال تحولات سوریه......................................................75 4-12-1- رقابت های منطقه ای و بین المللی، عربستان و سوریه...............................................................75 4-12-2- اختلافات ایدئولوژیکی: تقابل مقاومت با محافظه‌کاری عربی......................................................76 4-12-3- نزدیکی استراتژیک سوریه با ایران..................................................................................................77 4-12-4- رقابت با ایران و تغییر در موازنۀ قدرت منطقه ای........................................................................79 4-13- چالش ها و فرصت های عربستان سعودی نسبت به رویکرد خود در تحولات سوریه..............81 بخش سوم: نقش قطر در بحران سوریه 4-14- کوچکِ بلند پرواز.......................................................................................................................................84 4-15- رویکرد سیاست خارجی قطر در قبال بحران سوریه..........................................................................85 4-16- سازوکارهای قطر در بحران سوریه.........................................................................................................87 4-16-1- منابع مالی..............................................................................................................................................87 4-16-2- شبکه الجزیره........................................................................................................................................88 4-16-3- دخالت های نظامی.............................................................................................................................89 4-17- چالش ها و فرصت های قطر نسبت به رویکرد خود در تحولات سوریه.......................................91 4-18- نتیجه گیری...............................................................................................................................................92 فصل پنجم: نقش جمهوری اسلامی ایران در بحران سوریه 5-1- مقدمه...........................................................................................................................................................94 5-2- روابط ایران و سوریه...................................................................................................................................95 5-3- اهمیت نقش ایران در بحران سوریه......................................................................................................98 عنوان صفحه 5-4- رویکرد ایران در قبال بحران سوریه.....................................................................................................100 5-5- دلایل حمایت جمهوری اسلامی ایران از سوریه...............................................................................103 5-6- چالش ها و فرصت های ایران نسبت به رویکرد خود در تحولات سوریه....................................108 5-7- نتیجه گیری.............................................................................................................................................110 یافته ها و نتیجه گیری........................................................................................................................................111 منابع و مآخذ.........................................................................................................................................................117 منابع فارسی..........................................................................................................................................................117 منابع عربی............................................................................................................................................................122 منابع انگلیسی......................................................................................................................................................123 چکیده انگلیسی...................................................................................................................................................124 فصل اول: کـلیات تحقـیق طرح و تبیین موضوع بعد از پایان جنگ جهانی دوم تا به امروز، منطقه خاورمیانه از بحرانی‌ترین مناطق جهان بوده است. خاورمیانه به دلیل موقعیت ژئوپلیتیکی و دارا بودن ذخایر انرژی و حوزه های تمدنی و ایدئولوژیکی، محل تلاقی منافع و منازعه میان قدرت های منطقه ای و فرا منطقه ای بوده است. از آغاز سال 2011 نیز، خاورمیانه شاهد تحولات اساسی بوده است. در پی جنبش های مردمی و تحولات جدید در خاورمیانه و شمال آفریقا بسیاری از نظام های سیاسی و نظم منطقه ای تغییر یافته و الگو های مختلفی از تحولات در کشورهای مختلف رخ داده است که تفاوت های زیادی با هم داشته اند؛ در میان وضعیت سوریه با تمام کشورهای دیگر متفاوت است و تداوم و تشدید بحران در این کشور با درگیری مخالفین و دولت همچنین مداخله خارجی همراه است. اگر چه خواسته های مردمي در شکل گیری و تداوم بحران سوريه(مارس2011) نقش مهمی دارند اما با نگاهی به نقشه صف آرایی های منطقه، نقش عوامل خارجي در اين اعتراضات را نباید نادیده گرفت. با شکل گیری بحران سیاسی در سوریه، بازیگران داخلی، منطقه ای و فرا منطقه ای ذی نفع و تأثیر گذار، بر اساس منافع و علایق خود جهت گیری مختلفی را در رابطه با این کشور که از اهمیت ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیکی در منطقه نیز برخوردار است، اتخاذ نموده اند. بدیهی است که هرکدام از بازیگران تلاش می کنند محیط و قواعد بازی را به گونه ای هدایت و مدیریت کند که منافع حداکثری خود را در این کشور تضمین کند. در همین راستا می توان تداوم بحران در سوریه را ناشی از رقابت و تعارض شدید بین منافع راهبردی و رویکرد بین دو جریان متضاد «مقاومت» و «محافظه کار عربی» در منطقه خاورمیانه دانست. با آغاز بهار عربي شاهد بروز رقابت فزاینده ای بین جریان مقاومت در مقابل جریان محافظه کار در منطقه خاورميانه بوده ايم. تعارض منافع میان این دو جریان در بحران سوریه، بازی با حاصل جمع جبری صفر را ایجاد کرده است. این نوع نگاه مانع هر گونه سازش، و راه حل سیاسی برای خروج از بحران سیاسی در سوریه شده است. در یک طرف بحران سوریه جریان محافظه کار؛ شامل بازیگران منطقه ای مانند عربستان سعودی، قطر و ترکیه می باشد که رویکرد معطوف به تغییر رژیم در سوریه را دنبال می کنند و طرفدار راه حل نظامی در بحران سوریه می باشند. در همین راستا جريان محافظه كار در تلاش است با منزوی کردن سوریه، یکی از متحدان کلیدی ایران را در منطقه که پل ارتباطی با گروههاي مقاومت حزب الله و حماس هم هست، ضربه‌اي به اين جريان بزند. در طرف دیگر جریان موسوم به مقاومت که شامل بازیگرانی مانند جمهوری اسلامی ایران، حزب الله لبنان و در مقیاس کوچکتر عراق می باشند که خواستار حفظ دولت کنونی سوریه اگر چه با انجام برخی اصلاحات سیاسی و مشارکت دادن گروه های سیاسی دیگر در ساختار قدرت هستند. تغيير جهت سياست خارجي سوريه به طرف جريان محافظه كار باعث تغيير نقشه سياسي و قدرت در خاورميانه شده و ضربه جبران ناپذيري بر جريان مقاومت است؛ بنابراین هر يك از طرفين بحران با درك اين مطلب سعي در حفظ يا تغيير تحولات و اوضاع سوريه دارند. قدرت های منطقه ای که در این پژوهش مورد بررسی قرار می گیرند، شامل: جمهوری اسلامی ایران، ترکیه، عربستان سعودی و قطر می باشند. اهمیت و ضرورت تحقیق اهداف این تحقیق شامل بررسی موضع گیری، تعیین نقش، اهداف و سازوکارهای قدرت های اصلی منطقه ای تأثیرگذار در بحران سوریه می باشد. همچنین اشاره به اینکه کدامین عوامل باعث حساس شدن و ایفای نقش فعال بازیگران منطقه ای در بحران سوریه شده اند، ایفای اینگونه نقش چه فرصت ها و چالش هایی برای این بازیگران خواهد داشت؟ همچنین دلائل انتخاب موضوع عبارتند از : داشتن درک و شناخت صحیح از تحولات اخیر خاورمیانه، به خصوص تحولات جاری در سوریه، به عنوان کشور خط مقدم جبهه ی مقاومت و بازیگر تأثیرگذار و متحد استراتژیک جمهوری اسلامی ایران در منطقه. علاوه بر اهمیت موضوع، علاقه و کنجکاوی پژوهش گر نسبت به ارائه تصویری واقع بینانه از نقش و اهداف بازیگران منطقه ای در بحران سوریه باعث انتخاب این موضوع شده است. سوال اصلی تحقیق نقش قدرت های منطقه ای در تحولات سوریه چیست؟ فرضیه اصلی تحقيق رقابت، تضاد منافع و دیدگاه های متعارض قدرت های منطقه ای، موجب پیچیدگی، تشدید تحولات و تداوم بحران در سوریه شده است. تعريف مفاهيم و اصطلاحات تحقيق 1-5-1- قدرت منطقه ای قدرت هایی هستند که اگر چه در صحنه بین الملل از توان فوق العاده ای برخوردار نیستند ولی در منطقه جغرافیایی خود از میزان قدرت بیشتری نسبت به دیگر کشورهای منطقه برخوردارند. این کشورها بر کشورهای موجود در منطقه خود تأثیر می گذارند و به شدت به دنبال هژمونی منطقه ای هستند؛ لیکن به نوبه خود تحت تاثیر قدرت های بزرگ جهانی هستند(مرشایمر،1388: 159). قدرت های منطقه ای که در این پژوهش مورد بررسی قرار می گیرند، شامل: جمهوری اسلامی ایران، عربستان سعودی، ترکیه و قطر می باشند. 1-5-2- بحران وضعیت ناپایدار و متزلزلی است که در چارچوب آن تغییر قطعی _ بهتر یا بدتر _ در شرف وقوع است. در تعریف کلی نیز، بحران را می توان وضعیتی دانست که در آن فرایند دگرگونی در نظام به شکلی است که استواری و تعادل نظام به شدت و با نتیجه ای نامطمئن به خطر می افتد و ضرورت اقدام هر چه سریعتر برای اعاده آن یا برقراری نظم مجدد احساس می شود(Rapoport ,1968: 453). 1-5-3- موازنه قدرت مفهومی که چگونگی مواجهه ی دولت با مشکلات مرتبط با امنیت ملی را در بستری از اتحادها و صف بندی ها ی تغییر یابنده توصیف می کند. نظام موازنه ناشی از گروه بندی منافع ملی منفرد و وابسته به یکدیگر در مقابل منافع ملی سایر کشورهاست. نظام مزبور در شرایطی شکل می گیرد که کشورهای معترض به وضع موجود خواهان تجدید نظر، امنیت قدرت های موجود را مورد تهدید قرار می دهند (پلنو؛ آلتون، 1378: 249). 1-5-4- ژئوپلیتیک ژئوپلیتیک مفهومی ترکیبی است که در آن سه عنصر اصلی جغرافیا، قدرت و سیاست خصلتی ذاتی دارند. در واقع مسائل، موضوعات و پدیده‏های مورد توجه‏ ژئوپلیتیک به گونه‏ای با این سه عنصر ارتباط پیدا می‏نمایند. از اینرو موضوع ژئوپلیتیک روابط متقابل بین سه عامل جغرافیا، قدرت و سیاست می باشد(حافظ نیا، ۱۳۷۹: ۸۴-۸۵). 1-5-5- بیداری اسلامی به مجموعه ای از تحولات که از سال 2011 در کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا رخ داد و منجر به سقوط چندین حاکم مستبد و تغییر رژیم های سیاسی در این کشور ها گردید بیداری اسلامی گفته می شود. لازم به ذکر است که در مورد نام گذاری این تحولات اتفاق نظر وجود ندارد؛ این تحولات و خیزش ها در ایران به عنوان «بیداری اسلامی» و در جهان غرب و کشورهای عربی به عنوان «بهار عربی» شناخته می شوند. سوابق تحقیق عليرغم حساسيت و اهميت موضوع يكي از نكته هاي جالب توجه در ارتباط با آن كم توجهي محققان و پژوهندگان اين رشته به اين مسأله مي باشد و كمتر تحقيق و كتابي در اين زمينه يافت مي شود كه به طور خاص، دقيق و موشكافانه به بررسي بحران سوريه پرداخته باشد. در اين ارتباط تنها گزارشها و مقالاتي به چشم مي خورد كه به صورت کوتاه و به رویکرد خاص یکی از بازیگران تأثیرگذار در بحران سوریه پرداخته است. همچنین کتاب هایی که اخیرا (92-90) به چاپ رسیده است به صورت کلی تحولات اخیر منطقه خاورمیانه را مورد بررسی قرار داده است. به همین دلیل اکثر مطالب نوشته شده در این حوزه در مجلات تخصصی، پژوهشنامه ها، مجلات و اینترنت است که به صورت جزئی و پراکنده به بررسی یک سطح، نقش و رویکرد یکی از بازیگران را مورد بررسی قرار داده است. اخیراً کتابی از سید امیر نیاکوئی با عنوان «کالبد شکافی انقلاب های معاصر در جهان عرب» از انتشارات میزان به چاپ رسیده است که در فصل ششم آن اشاره ای به ابعاد بین المللی بحران سوریه شده است. اما مقالات متعددی در مورد تحولات سوریه به رشته تحریر درآمده است. مقاله ای تحت عنوان «تحولات سوریه ریشه ها و چشم اندازها»، از حسین آجرلو (1390) فصلنامه مطالعات خاورمیانه موجود می باشد که به عوامل داخلی تحولات سوریه پرداخته است. مقاله دیگری تحت عنوان «بازیگران معارض در بحران سوریه: اهداف و رویکردها» از سید امیر نیاکوئی و حسین بهمنش (1391) در دسترس می باشد که نزدیک ترین مقاله به این پژوهش محسوب می شود که در آن به نقش آمریکا، عربستان سعودی و ترکیه پرداخته است. یا مقاله دیگری از علی اکبر اسدی تحت عنوان «بحران سوریه و تاثیر آن بر بازیگران و مسائل منطقه ای» در فصلنامه مطالعات راهبردی جهان اسلام، موجود می باشد که به تأثیرات منطقه ای بحران سوریه بر بازیگران منطقه ای اشاره شده است. مقاله ای دیگر به زبان عربی تحت عنوان «دول الخلیج ولازمه سوریا: مستویات التحرک و حصیله المواقف» از عمر الحسن در مرکز مطالعات الجزیره که به واکنش های دولت های خلیج فارس در قبال بحران سوریه به صورت فردی و در قالب اتحادیه عرب پرداخته است. از این رو بررسی در سوابق موضوع نشان از عدم انجام پژوهش مستقل در موضوع مورد بحث دارد. در واقع پژوهش حاضر با تمرکز بر نقش قدرت های تأثیر گذار در بحران سوریه و بررسی اهداف و رویکرد هرکدام از این بازیگران از ایفای نقش در این بحران در نوع خود پژوهشی نو به شمار می رود. زیرا در پژوهش حاضر به استراتژی چهار بازیگر مهم منطقه ای و تأثیر گذار بر بحران سوریه یعنی ترکیه، عربستان سعودی، قطر و جمهوری اسلامی ایران پرداخته شده است. متغیرهای تحقیق متغیر مستقل : قدرت های منطقه ای متغیر وابسته : تحولات سوریه روش تحقیق روش تحقیق مورد استفاده در این پژوهش توصیفی- تحلیلی است. روش توصیفی مجموعه ای از ارزشهاست که هدف آن توصیف کردن شرایط یا پدیده های مورد بررسی می باشد، همچنین در این تحقیق سعی شده است به روش تحلیلی پرداخته شود. شیوه جمع آوری و تدوین اطلاعات در این پژوهش نیز، بر مبنای روش کتابخانه ای است بدین معنا مطالب مورد استفاده در این پژوهش از کتب، مقالات، نشریات پژوهشی و تخصصی، اطلاعات مندرج در روزنامه های داخلی و خارجی و همچنین منابع موجود در اینترنت بدست آمده است. 1-9- موانع و محدوديت های تحقيق مشکل اصلی در این تحقیق آن است که مطالب نوشته شده در این حوزه (موضوع پایان نامه) می باشد علاوه بر کمبود منابع پژوهشی، عامل دیگر، اشاره به بخشی از موضوع و جانبدارانه بودن آن است؛ همچنین پراکندگی اطلاعات و دسترسی نداشتن به مدارک و اسناد به دلیل محرمانه بودن آن، از دیگر محدودیت های این تحقیق به شمار می رود. 1-10- سازماندهی تحقيق پژوهش حاضر در کل از پنج فصل و یک نتیجه گیری تشکیل شده است. فصل اول کلیات را شامل می شود ؛ فصل دوم چهارچوب تئوریک را نشان می دهد که بر اساس تئوری موازنۀ قدرت می باشد. فصل سوم به اهمیت راهبردی سوریه در مناسبات منطقه ای و بین المللی، بررسی تحولات سوریه، چگونگی شکل گیری بحران، همچنین به بررسی سطوح تحلیل در بحران سوریه پرداخته می شود. فصل چهارم به بررسی نقش کشورهای ترکیه، عربستان سعودی و قطر در تحولات سوریه پرداخته می شود و فصل پنجم به نقش جمهوری اسلامی ایران در تحولات سوریه پرداخته شده است. پایان بخش پژوهش نیز عبارت است یک نتیجه گیری از کل پژوهش و تحقیق است. فصل دوم: چارچوب نظری؛ موازنه قدرت 2-1- مقدمه مهم ترین کارکرد نظریه های روابط بین الملل تبیین و توضیح رویدادهای جهانی و پیش بینی آینده ی آن است. در این میان گاه ممکن است رویدادی همزمان بر اساس چندین نظریه قابل تبیین باشد. برای تبیین رقابت های منطقه ای در تحولات اخیر سوریه که از مارس2011 آغاز شد، می توان از موازنۀ قدرت کمک گرفت. برای چند دهه متوالی تهدید، جنگ، بحران، تنش و بی ثباتی سیاسی، همواره از مشخصه های منطقه خاورمیانه بوده است که ایران، ترکیه و عربستان به عنوان بازیگران مهم منطقه ای در آن ایفای نقش نموده اند. لذا مصادیق تجربی و واقعیت های عینی خاورمیانه ای بیش از هر مدل دیگری با تئوری موازنه قدرت قابل تبیین و توصیف است. 2-2- تاریخچه موازنه قدرت موازنه قدرت به عنوان یک موضوع تاریخی توسط پژوهشگران، نویسندگان و تئوریسین های مختلف مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. مطالعه این نوع نوشته ها پراکندگی و عدم هماهنگی در معنی این واژه در ذهن جوینده به وجود می آورد. تلاش برای فهم نظریه موازنه قوا در روابط بین الملل به بیش از پانصد سال پیش باز می گردد. به طور تلویحی پذیرفته شده است که : پیدایی و کاربرد این تئوری به هند و یونان باستان باز می گردد. علاوه بر این، موازنه قوا در حوزه مطالعات بین الملل و سیاست خارجی بسامد فراوانی داشته است. در پی این اهمیت و پیشینه است که عده ای موازنه قوا را شناخته شده ترین و احتمالاً مؤثرترین نظریه موجود برای توضیح ماهیت روابط بین الملل از قرن پانزده به بعد دانسته اند. پس از جنگ جهانی دوم، مورگنتا موازنه قوا را به صورت نظریه ای تدوین نمود و سپس متفکرانی چون اسپایکمن، آرون، کسینجر، مکیندر و راینهولت نیبور آن را کامل کردند. در خصوص نظریه موازنه قوا نظریه واحدی وجود ندارد. هر یک از نظریه ها از این فرضیه هسته ای واقع گرا الهام گرفته اند که دولت ها بازیگران اصلی نظام بین الملل هستند که تحت فشارهای نظام آنارشیک بین المللی، به طور عقلایی در پی افزایش قدرت و یا امنیت خودند. این نظریه بیش از هر چیز کوششی برای فهم هر چه بیشتر ثبات و صلح در سیاست بین الملل است(لیتل، 1389: 12). موازنه قدرت به عنوان یک وضعیت ناشی از رضایت نسبی کشورها از تقسیم قدرت در میان آنان می باشد. موازنه قدرت به عنوان یک تمایل عمومی و قانون رفتار دولتها در پی پدید آمدن یک عامل بر هم زننده موازنه باعث ترس و وحشت اعضای سیستم خواهد گردید و آنان را به عکس العمل متقابل وا خواهد داشت. موازنه قدرت به عنوان راهنمای دولتمردان، آنان را به عاقلانه عمل کردن وا می دارد و به علاوه به آنان می آموزد که همیشه برای ایجاد اتحاد و ائتلاف در آمادگی کامل بسر برده، تا بدین نحو بتوانند با بر هم زننده موازنه مقابله نمایند. موازنه قدرت به عنوان اسلوبی برای حفظ خصوصیات سیستم بین المللی زمانی کاربرد دارد که تمام اعضای جامعه بین المللی بخواهند از این طریق هویت، استقلال و تمامیت ارضی خود را حفظ کنند( علی بابایی، 1370: 17). موازنه‌ی قدرت، قانون رفتار دولتهاست، بدین معنا که آنان در صورت رویارویی با قدرتی متجاوز و برهم‌زننده‌ی تعادل، به تأسیس یک ائتلاف متوازن‌کننده مبادرت ورزیده و از ظهور قدرتی مسلط و برتر جلوگیری می‌کنند(دوئرتی و گراف، 1372: 67). 2-3- شیوه های تامین و حفظ موازنۀ قدرت اصول عمده نظریه موازنه قدرت را بدینگونه می توانیم بیان کنیم : تعداد کثیری از ملل را که میزان قدرتشان با یکدیگر فرق دارد در نظر میگیریم که هر کدام از آنها می کوشد قدرت خود را به میزانی مناسب و مقدور بالا برد. در نتیجه تلاش و کوششی که آنان در جهت ایجاد نظام کامل موازنه به کار می بندند نظام موازنه قدرت شکل می گیرد. بدین معنی که ملل مختلف حتی با یکدیگر متحد می شوند بطوریکه هیچ ملتی به تنهایی یا گروهی از ملل به طور دسته جمعی به آن اندازه قوی نشوند که بتوانند سایرین را ببلعند. در دوران صلح، موازنه های متعدد و جداگانه ای از قدرت ممکن است در قسمت های جهان وجود داشته باشد، ولی در هنگام بحران های سیاسی تنها یک موازنه قدرت حکمفرما خواهد بود. این امر چندان خلاف انتظار نیست، زیرا هنگام بحران های سیاسی مبارزه بزرگی در طریق تحصیل قدرت در دنیا گسترش می یابد (سیف زاده، 1385: 56)؛ دولت ها همچنین تلاش می کنند به روش های کم و بیش معقول ابزارهای موجود را بکارگیرند... که به دو گروه دسته بندی می شوند: کوشش های داخلی (حرکت هایی برای افزایش توان اقتصادی، برای افزایش قدرت نظامی، برای پیشبرد راهبردهای هوشمندانه) و کوشش های خارجی (حرکت هایی در جهت تقویت و گسترش اتحادهای خود یا تضعیف یا نابودی اتحادهای مقابل) (امرسون، 1381: 125). مورگنتا ایجاد توازن را از طریق«کاهش وزن کفۀ سنگین تر» و «افزایش وزن کفۀ سبک تر» عملی می داند و برای آنها تاکتیک هایی ذکر می کند: 1. تفرقه بینداز و حکومت کن، و 2. افزایش قدرت دولت ضعیف تر که شیوه های غرامت، کاهش و افزایش تسلیحات و اتحادها، ابزار آنند.(مورگنتا، 1379: 303) توضیح آنکه هرگاه سنگینی قدرت یکی از دو کفه بر دیگری سخت چربید دولت هایی که در کفه مقابل قرار دارند دو راه در پیش دارند. یا بر قدرت خود بیفزایند یا آنکه در پی کاهش قدرت رقبای خویش برآیند. از جمله راههای حفظ موازنه قدرت می توان به موارد ذیل اشاره کرد: تسلیحات نظامی: کوتاه ترین راه به دست آورده قدرت، تامین اسلحه می باشد. البته گاهی خلع سلاح صورت می گیرد.( معمولاً در مذاکرات ) تصرف اراضی به عنوان جبران قدرت: از جمله روش های مهم افزایش قدرت دولتی آن است که اراضی مناسب بیشتری به دست آورد. این فعالیت ممکن است از سر اضطرار صورت گیرد، یعنی زمانی شکل می گیرد که یکی از دولتهایی که در کفه دیگر موازنه قرار دارد صاحب قدرت اضافی شود و موازنه را مختل سازد. در نتیجه این اختلال، دولتی که در کفه مقابل موازنه قرار دارد بلافاصله دست به اقداماتی برای افزایش قدرت خویش می زند تا کسر قدرت خویش راجبران نماید.  ایجاد منطقه حایل: دو قدرت بزرگ را از یکدیگر دور نگه می دارد و در نتیحه از خطر تصادم می کاهد.  مداخله در امور داخلی: هیچگاه نمی توان به صمیمیت حتی متحدین اطمینان داشت. چراغ راهنمای فعالیت هر کشور منافع آن کشور است. منافع باعث می شود که هر کشور تلاش یا تغییر جهت و روش بدهند یا وارد بازی خطرناکی بشوند. از دولتی حتی بزرگ انتظار می رود که به هنگام تغییر موازنه قدرت تلاش کند تا متحد از دست رفته ای را دوباره در سلک اتحاد خویش وارد سازد یا با مداخله در امور داخلی کشور و روی کار آوردن حکومت مساعدی در آن جا متحد تازه ای به دست بیاورند تا موازنه را دوباره برقرار سازند. موازنه خودکار و نیروی موازنه دهنده: نیروی خنثی در زمان عادی اما وقتی کفه ای سنگین شد وارد صحنه موازنه می شود و با پیوستن به ضعیف باعث حفظ موازنه می شود ، این نیرو برایش حفظ موازنه مهم است(سیف زاده، 1385: 58-57). 2-4- رویکردهای نظری به موازنه قدرت تأثیر تمامیت و دامنه شمول و موفقیت تبیینی علوم طبیعی در حوزه تفکر سیاسی – بین المللی چندان شدت داشته است که با همه بازنگری ها معرفت شناختی در علم الاجتماع، هنوز هم رگه های آن تأثیرها به صورت اهتمام نظریه پردازان برای بخشیدن ماهیتی ابژکتیو به نگرش خود، سبب قوام گرفتن جوهره ای مادی در این نظریه ها شده، تا جایی که چنین ماهیتی به سند اعتبار نظریه بدل شده است. توازن قوا/ موازنه قدرت نیز به عنوان نظریه ای محوری در عرصه سیاست بین الملل از این تأثیر مصون و بی بهره نمانده است. در میان قائلان به مادیت امر توازن قوا / موازنه قدرت، واقع گرایان نقش کانونی دارند و در مباحث آنها، این نظریه محوریت دارد. جالب اینکه خود آنان نیز در این زمینه وفاق ندارند و جالب تر اینکه عمده پراکندگی ها، برآمده از مناظرات درون گفتمانی همین واقع گرایان است. از این مناظرات دو برداشت متعارض صورت می گیرد که یکی سترونی رویکرد واقع گرایان و سرآمدن تاریخ مصرف آن را نتیجه می گیرد و دیگری به عکس، آن را دال بر درک پیچیده تر واقع گرایی از سیاست بین الملل و به طور اخص توازن قوا / موازنه قدرت می انگارد(لیتل، 1389: 15). 2-4-1- نظریه کلاسیک واقع گرا از جمله مهمترین نظریه های توازن قوا / موازنه قدرت، نظریه مورگنتاست که حاصل بازسازی تاریخی سه سده فاصل میان معاهدات وستفالیا (1648) و پایان جنگ جهانی دوم (1945) است. نگرش مورگنتا نگرشی سرزمین محور و استراتژی مدار است که در کنار سایر واقع گرایان، از کلاسیک ها گرفته تا متأخران، اساس کارشان مفهوم سازی قدرت است(لیتل، 1389: 16)؛ از نظر مورگنتا، اساس مفهوم موازنه بر دو پیش فرض اساسی بنا نهاده شده است: اولاً عناصری که باید متوازن گردند برای جامعه ضروری هستند یا حق وجود دارند، و ثانیاً، بدون حالت تعادل میان آنها، یکی از عناصر بر دیگران تفوق می یابد، به منافع و حقوق آنها تجاوز می کند و ممکن است نهایتاً دیگران را نابود و مضمحل کند و جایگزین آنها شود. اما از آنجا که هدف، علاوه بر حفظ همه عناصر سیستم، ثبات آن است، هدف تعادل باید جلوگیری از تفوق یکی از عناصر بر دیگری باشد. حفظ تعادل به این ترتیب صورت می گیرد که عناصر مختلف مجاز باشند گرایشهای متضاد خود را تا نقطه ای ادامه دهند که گرایش هیچیک از آنها چنان قوی نباشند که بر گرایش سایر عناصر تفوق یابد، اما گرایش هر یک به آن اندازه ای قوی باشد که مانع از تفوق سایرین بر خود شود(مورگنتا، 1389: 289). از نگاه مورگنتا، موازنه قدرت به مثابه پیامد طبیعی و اجتناب ناپذیر مبارزه قدرت، عمری به درازای تاریخ دارد، اما اندیشه نظری منظم، که در قرن شانزدهم آغاز شد، و در سده های نوزدهم و بیستم به اوج خود رسید، عموما موازنه قدرت را ابزاری حراستیمي دانند که اتحادی از دولتها، که نگران استقلال خود هستند، در مقابل طرحهای دولتی دیگر برای سلطه جهانی، که در آن زمان پادشاهی جهانی نامیده می شدند، از آن استفاده می کنند.(همان،315) برداشت مورگنتا از مفهوم توارن، بر گرفته از علوم طبیعی است. او هدف توازن را ممانعت از تفوق یکی از عناصر بر دیگری و نتیجه آن را پویایی و ماندگاری جمعی می داند. مورگنتا توازن قوا / موازنه قدرت را پدیده ای اجتماعی عامی می داند که کارکردهای آن در سطح داخلی و بین المللی و همچنین نتایج آن متفاوت است. این تفاوت منبعث از تفاوت بنیادینی است که واقع گرایان میان جامعه داخلی و نظام بین الملل قائلند و تحت عناوینی چون متمرکز بودن و نامتمرکز بودن جامعه داخلی و نظام بین الملل، فقدان اقتدار – مرجعیت، تشابه کارکردی و تخصص یافتگی کارکردها عرضه داشته اند. مورگنتا توازن قوا / موازنه قدرت، را در سیاست داخلی در چارچوب نسبتاً ثابت جامعه ای یکپارچه که اجتماع قوی و قدرت بلامنازع حکومت مرکزی آن را حفظ می کند می بیند، حال آنکه نظام بین الملل، اجتماع را ضعیف و اقتدار مرکزی را غایب می داند و در چنین شرایطی ثبات جامعه و آزادی بخش های تشکیل دهنده آن را تا حد زیادی منوط به عملکرد توازن قوا / موازنه قدرت می پندارد(لیتل، 1389: 17). مورگنتا توازن قوا / موازنه قدرت را به حیطه های ریزتر و عینی تر هم می کشاند. او فرایند ایجاد توازن را از طریق «کاهش وزن کفه سنگین تر» و «افزایش وزن کفه سبک تر» عملی می داند و برای آنها تاکتیک هایی ذکر می کند : 1. تفرقه بینداز و حکومت کن، و 2. افزایش قدرت دولت ضعیف تر که شیوه های غرامت، کاهش و افزایش تسلیحات و اتحادها، ابزار آنند. در کنار مفاهیم توازن و موازنه مورگنتا عنصر سومی را نیز بر می شمرد که همچون حسگری عمل می کند که هر گاه توازن میان دو ائتلاف را در حال تغییر ببیند، وارد عمل می شود و از طریق افزودن وزن خود به کفه در حال سبک شدن، توازن را اعاده می کند وی این عامل را «حافظ توازن» می نامد و نمونه ی آن را بریتانیای کبیر در حفظ توازن قوا در اروپا معرفی می کند(لیتل، 1389: 19). 2-4-2- تلقی نو واقع گرایانه از توازن قوا نو واقع گرایان نیز جایگاهی محوری برای توازن قوا / موازنه قدرت قائل شده اند. پدر نو واقع گرایی یعنی کنت والتز (1979)، نگاه تاریخی کلاسیک را رها کرده، نگرشی ساختاری به سیاست بین الملل بر می گزیند(ليتل،1389: 20). از دید والتز نظریه موازنه قوا با این فرض شروع می شود که دولت ها حداقل خواهان حفظ خود و در طیف حداکثری استیلای جهانی می باشند. دولت ها از روش های مختلفی برای رسیدن به این هدف استفاده می نمایند. این ابزارها به دو دسته تقسیم می گردند : تلاش های داخلی از جمله افزایش توانایی اقتصادی، توان نظامی و اتخاذ استراتژی های هوشمندانه می باشد. تلاش های معطوف به خارج است. مانند گسترش و تقویت اتحادهای خودی و یا تضعیف اتحادهای مخالف. بازی استراتژیک خارجی نیاز به دو یا چند بازیگر خواهد داشت. در این میان روش جبران بی تعادلی خارجی در مراحل اولیه داخلی است. شرط تحقق نظریه نیز همزیستی دو یا چند دولت در درون یک سیستم مبتنی بر خودیاری است. بر این اساس نظریه موازنه قوا در مقام مقایسه با حوزه اقتصادی، نوعی نظریه خرد می باشد.سیستم بین الملل مانند بازار اقتصادی توسط اقدامات و تعاملات واحدهای خود شکل می گیرد و نظریه بر اساس مفروضاتی در مورد رفتارهای آن شکل می گیرد(قاسمی، 1390: 477). به طور کلی از دید والتز نظریه موازنه قوا در مورد نتایج ناشی از اقدامات ناخواسته دولت هاست و مفروضاتی را در مورد منافع و انگیزه دولت ها و تبیین آنها بیان می کند. در بنیان گذاری و ترسیم نظریه مذکور اصول متعددی را مطرح می نمایدکه مهمترین آنها عبارتند از : جایگاه دولت ها بر رفتار آنها مؤثر است، دولت ها برای توازن قدرت تلاش می کنند تا به حداکثر رساند آن، نظریه موازنه قوا عرصه سیاست بین الملل را به عنوان گستره رقابتی تصور می نماید. سرنوشت هر دولت بستگی به پاسخ های آن به رفتار دولت های دیگر دارد. رقابت تمایل به یکسان بودن رقابت کنندگان را ایجاد می کند. تاثیر رقابت، صرفا محدود به گستره نظامی نیست. جامعه پذیری نسبت به سیستم نیز رخ می دهد ( قاسمي، 1390: 478). والتز انتظارات زیر را از موازنه قوا مطرح می کند : دولت ها در رفتار توازن بخشی درگیر می شوند و این الزاما به معنای توازن قدرت نیست، سیستم تمایل شدید به قدرت دارد ولی انتظار بر آن نیست که توازن به صورت دفعی ایجاد شود یا حفظ و پایدار باشد، توازن قوایی که به صورت دفعی از بین برود، مجددا ایجاد خواهد شد، توازن قوا مکرراً شکل می گیرد، با توجه به رقابتی بودن سیستم دولت ها، ویژگی رقباء مشخص خواهد شد، دولت ها از یکدیگر تقلید می نمایند و بنابر این نسبت به این سیستم جامعه پذیر شده یا خواهند شد(همان: 479). موضوع دیگر در نظریه سازی موازنه قوا والتز تعدد بازیگران می باشد. به نظر وی با وجود تعداد زیاد دولت ها در سیستم بین الملل، تعداد کمی از قدرت های بزرگ در آن وجود دارند. سیستم های بزرگ و کوچک با یکدیگر متفاوت می باشند. والتز برای تبیین موضوع از منطق اقتصادی بهره می گیرد. ساختار بازار از بعد ریشه ای فرد دگراست، از بعد نسلی خود بخودی است و از بعد ترکیب متجانس است. و تفاوت نه در کارکردها و ویژگی بازیگران بلکه بر اساس توزیع توانایی بین آنهاست. به این سبب متغیر تعداد نقش مهمی در تمایز دارد. در این راستا والتز اصول زیر را مطرح می کند: اقتصادیون بر این باورند که بیش از هر عامل دیگر اندازه نسبی شرکت، بقاء آن را شرکت را تامین می کند، شرکت های بزرگ راه های مختلفی برای حفظ خود دارند؛ ثبات با توجه به مشکلات تازه وارد ها در رقابت با شرکت های مستقر و درای جایگاه در بازار افزایش می یابد؛ هرچه سد و موانع بیشتر باشد، تعداد کمی می توانند از آن عبور نمایند و بنا بر ایجاد موانع بیشتر در برابر تازه واردها، ثبات بیشتر سیستم را در پی خواهد داشت؛ با افزایش تعداد واحدها هزینه چانه زنی نیز افزایش خواهد یافت؛ با افزایش تعداد انگیزه هر کدام از طرف ها به صورت فردی در تحمل هزینه ها افزایش می یابد؛ با کاهش تعداد اعضاء سیستم، انگیزه طرف ها در حفظ سیستم افزایش خواهد یافت؛ هر چه گروه افزایش یابد هزینه اجرای توافقات و دستاوردهای احتمالی به صورت نامتناسب تری توزیع می گردد؛ تنوع طرف ها، مشکلات دستیابی به توافق را افزایش می دهد؛ به علت تاثیر توافق و مطلوبیت حفظ یا اصلاح آن در طی زمان، نحوه نظارت بر اعضاء به مشکل جدی تبدیل می شود؛ هر چه تعداد طرف ها افزایش یابد، مشکل پیش بینی و بررسی رفتار طرف ها نیز بیشتر بروز خواهد کرد. البته اینکه کوچکتر بهتر است و اینکه سیستم دوتایی از همه بهتر است باید منوط به این موضوع شود که فقط برای رسیدن به هدف خاص و نه هر نتیجه ای که طرف ها دنبال می کنند (قاسمی، 1390: 479). و سرانجام وابستگی متقابل در سیستم مطرح می نماید و در این قالب دو موضوع زیر مد نظر وی قرار می گیرد: وابستگی متقابل در قالب حساسیت و آسیب پذیری تعریف می شود. به علت اینکه دولت ها واحدهایی مشابه هستند، وابستگی متقابل بین آنها در مقایسه داخلی پایین است (همان: 480). به طور کلی نظریه موازنه قوا والتز را می توان به صورت زیر ترسیم نمود : شکل 1 - 1 : والتز و نظریه موازنه قوا نظریه موازنه قوا به عنوان مکمل نظریه سیستمی (دیدگاه والتز)اصول زیربنایی نظریه موازنه قدرتتلاش دولت ها برای توازن قدرت نه به حداکثر رساندن قدرتعرصه سیاست بین الملل به عنوان گستره رقابتتمایل به شباهت رقابت کنندگانجامعه پذیر شدن دولت ها به سیستم رقابتیالیگوپلی بودن سیاست بین المللشکل گیری و زوال مکرر موازنه قدرتفرد گرا بودن سیستم بین المللخودبخودی و ترکیب متجانسشباهت کارکردی بین دولت ها، مهم بودن توزیع توانایی ها، مهم شدن تعداد بازیگران در موازنهمنطق والتز در تبیین تعداد طرف ها:بهره گیری از منطق اقتصادیون:مهم بودن اندازه نسبی شرکت در بقاء آنهاجلوگیری از ورود بازیگران تازه وارد و جدید و افزایش ثباتتاثیر افزایش تعداد بر افزایش هزینه چانه زنیتاثیر افزایش تعداد بر کاهش انگیزه تحمل هزینه هاکاهش تعداد و افزایش انگیزه طرف ها در حفظ سیستمافزایش تعداد و توزیع نامتناسب هزینه اجرای توافقات و دستاوردهای احتمالیتنوع طرف ها و افزایش مشکلات دستیابی به توافقافزایش تعداد طرف ها و افزایش معضل نظارت بر اعضاء در طی فرآیند زمانبروز مشکل پیش بینی و بررسی رفتار طرف ها 2-5- موازنه قوا و مطالعات منطقه ای در دوران پس از جنگ سرد، موازنه قدرت در دو سطح منطقه ای و جهانی مورد توجه قرار گرفته است. تغییر در ماهیت سیاست بین الملل منجر به شکل گیری گزینه های مختلفی در عرصۀ موازنه قدرت شده است(مصلی نژاد،134:1390). در حوزه مطالعات منطقه ای موازنه قوا از ویژگی خاصی برخوردار است. این ویژگی ها به ساخت فیزیکی منطقه بویژه بخش بندی داخلی آن، حضور بخش مداخله گر و پیوند آن باسیستم جهانی و سیستم های کنترل نظم آن مرتبط می باشد. از سوی دیگر سطح و میزان انسجام داخلی منطقه نیز بخش دیگری از ویژگی های سیستم موازنه قوا منطقه ای و الگوهای رفتاری مرتبط با آن را تشکیل می دهد. از این منظر سیستم موازنه قوا منطقه ای از بعد مدل فیزیکی دارای ویژگی هایی است که با مدل کلاسیک آن متفاوت می باشد. از این بعد سیستم و مواز نه قوای منطقه ای محل تلاقی دو نوع سیستم نظم سیستمی است؛ نخست هر منطقه جولانگاه دو نوع سیستم کنترلی است. از یک سو سیستم کنترل نظم جهانی و از سوی دیگر سیستم کنترل منطقه ای با یکدیگر برخورد می نمایند. در این میان قدرت مداخله گر منطقه ای به عنوان قدرت بزرگ جهانی حلقه چنین پیوندی است. از سوی دیگر تفاوت قدرت در سطح درون منطقه با سطح بین الملل الگوهای رفتاری خاصی را از ناحیه واحدها سبب می گردد(قاسمی، 1390: 493). وظیفه موازنه قوا منطقه ای حفظ استقلال کشورها و جلوگیری از بلعیدن آنها توسط دولت قوی تر می باشد. به هر حال امروزه نیز مانند گذشته موازنه قوا در سطح عمومی و یا منطقه ای موجب ایجاد نظم می گردد. این سیستم نیز مانند عوامل دیگری چون حقوق بین الملل، مذاکره دیپلماتیک و جنگ در پی ایجاد جامعه ای است که در آن هیچ یک از کشورها به آن اندازه قوی نشود که داعیه تشکیل امپراطوری بزرگ و سلطه بر دیگران را داشته باشد(علی بابایی، 1370: 45-144). موازنه منطقه ای یکی از اصلی ترین شاخص های سیاست قدرت در دوران پس از جنگ سرد محسوب می شود. از آنجا که هر گاه موازنه قدرت دچار دگرگونی شود، زمینه برای شکل گیری منازعه و جنگ به وجود می آید، بنابراین بخشی از منازعات کنونی در روابط آمریکا، ایران، عربستان سعودی، ترکیه، سوریه را می توان انعکاس تغییر در توازن قدرت دانست. 2-6- نقش مؤلفه های ژئوپلیتیکی در موازنه منطقه ای کشورهایی که در معرض تهدیدات ژئوپلیتیکی قرار می گیرند، بیش از سایر کشورها به توازن قدرت نیازمندند. کشورهای خاورمیانه و خلیج فارس در چنین شرایطی قرار دارند. همواره نشانه هایی از توازن قدرت ناپایدار در این حوزه جغرافیایی وجود دارد. علت اصلی آن را می توان مداخله قدرت های بزرگ در حوزه سیاست منطقه ای دانست. در چنین شرایطی است که تهدیدات فراروی واحدهای سیاسی به صورت دائمی در حال افزایش و پیچیدگی است(کاکس، 1387: 297). در همین راستا، تحولات اخیر در خاورمیانه را می توان به عنوان محور اصلی تغییر در موازنۀ قدرت منطقه ای دانست. هر گونه جابه جایی در ساخت قدرت سیاسی کشورهای منطقه، دارای پیامدهای راهبردی برای کشورهای مختلف خواهد بود. به عبارتی دیگر، جا به جایی قدرت و رهبران سیاسی در خاورمیانه نه تنها منجر به ایجاد خلاء قدرت در سطح منطقه ای می شود بلکه می توان آن را زمینه ساز دگرگونی های بنیادی تری در حوزۀ امنیت منطقه ای دانست. بنابراین تحولات مربوط به بهار خاورمیانه بر معادله قدرت و موازنه منطقه ای خاورمیانه تأثیر گذار خواهد بود. در این مورد می توان تحولات سوریه از مارس 2011 را در زمره عوامل تأثیر گذار بر نیازها و شکل بندی ها امنیتی ایران دانست. هر تحول منطقه ای می تواند بر چگونگی توازن قدرت بین کشورهای خاورمیانه و خلیج فارس تأثیر گذارد. با شکل گیری تحولات در منطقه خاورمیانه، کشورهایی همانند ترکیه، عربستان و قطر در صدد برآمدند تا بر موازنۀ منطقه ای تاثیر به جا گذارند برخی اقدامات انجام شده توسط ترکیه و عربستان سعودی را می توان در زمره عوامل و مؤلفه هایی دانست که توازن منطقه ای را تحت تأثیر قرار داده است. از جمله این عوامل می توان به حمایت های مالی، تسلیحاتی و لجستیکی کشورهایی همچون ترکیه، عربستان و قطر از مخالفان اسد، نام برد. این امر موازنه منطقه ای را تحت تأثیر قرار داده و منجر به بروز واکنش های جدیدی در فضای منطقه ای و بین المللی می شود. بنابراین بازیگرانی که نقش رقیب منطقه ای ایران ایفا می نمایند، تلاش دارند تا نقش ایران در برقراری امنیت منطقه ای در خاورمیانه را کاهش دهند. به همین دلیل از یک سو درصدد تغییر موازنه قدرت منطقه ای علیه جمهوری اسلامی ایران هستند، از سوی دیگر تلاش می کنند تا موج های جدید نوگرایی را در حوزه شکل بندی های قدرت منطقه ای تحت تاثیر قرار دهند(مصلی نژاد،1391: 35). 2-7- نظم های منطقه ای 2-7-1- تعریف منطقه : منطقه به مجموعه ای از کشورها اشاره دارد که با جغرافیا و یک ویژگی مشترک یا بیشتر- مانند سطح توسعه، فرهنگ، یا نهادهای سیاسی- باهم در پیوندند. یک منطقه دسته ای از کشورهاست که از نظر سیاسی وابستگی متقابل داشته یا تصور می کنند که اینگونه هستند (دیوید و همکاران، 1392: 29). 2-7-2- ساختار نظام های منطقه ای کانتوری و اشپیگل از چهار متغیر الگویی نام می برند که جریانات مختلف منطقه ای را تعیین می کنند و سبب تمایز آنها از یکدیگر می شوند. این چهار متغیر عبارتند از : ماهیت و سطح انسجام یا میزان تشابه و مکمل بودن؛ هر چه انسجام یا تشابه بین واحدها بیشتر باشد شرایط برای ایجاد یک نظم منطقه ای مساعدتر است. همچنین میزان مبادلات بین این واحدها برای شناخت یک نظام منطقه ای، بسیار مهم است. شباهت سیاسی، اجتماعی، و اقتصادی همراه مجموعه ای از میراث تاریخی، فرهنگی، زبانی و قومی می تواند زمینه ای را برای انسجام درون یک منطقه یا نظام تابعه فراهم نماید. سطح قدرت در نظام تابعه؛ این متغیر به سطح قدرت بازیگران منطقه ای باز می گردد. میزان قدرت هر یک از بازیگران منطقه ای، نقش کلیدی در معادلات درون منطقه ای ایفا می کند. از نظر سطح قدرت، بازیگران منطقه ای را می توان به 3 دسته تقسیم کرد : 1) بازیگر انی که نقش مؤثری در نظام منطقه ای خود ایفا می کنند مانند ایران، ترکیه، مصر، عربستان سعودی و عراق. 2) بازیگرانی که توانایی آنها برای اثر گذاری در نظام منطقه ای محدود است مانند سوریه، لبنان، اردن و یمن.3 ) بازیگرانی که توانایی ایجاد تغییرات در نظام منطقه ای را ندارند مانند بحرین، قطر و عمان. ماهیت ارتباط بین نظام تابع و نظام مسلط؛ سومین متغیر الگویی که در شکل گیری یک نظام تابعه مؤثر است، ماهیت ارتباط بین نظام تابعه و نظام مسلط بین الملی است. این ارتباطات در قالب مناسبات دیپلماتیک، روابط اقتصادی، تجاری، مبادله نخبگان و دانشگاهیان، حمل و نقل و وسایل ارتباط جمعی پدیدار می گردد. بدون تردید افزایش ارتباطات، مبادلات و مناسبات در گسترش پیوند های بین یک نظام منطقه ای و نظام مسلط منطقه ای می تواند مؤثر باشد. برخی از بازیگران منطقه ای ممکن است مناسبات بسیار نزدیکی با نظام مسلط داشته باشند. در این موارد می توان اسرائیل و مصر در خاورمیانه نام برد یا برعکس که مناسبات آنها با نظام مسلط خصمانه باشد مانند ایران. ساختار روابط درون منطقه ای؛ این متغییر الگویی به ساختار روابط بین بخش های پیرامونی و مرکزی مربوط می شود. به طوری که گفته شد سطح قدرت و ماهیت ارتباطات بین بازیگران مرکزی و پیرامونی، سبب پیدایش نوع خاصی از روابط ساختاری در بین آنها می شود. با توجه به بیگانگی بازیگران از یکدیگر در توزیع قدرت میان آنها، می توان انتظار داشت که ساختار روابط بین بازیگران بیشتر به وابستگی یک طرفه نزدیک باشد تا به وابستگی متقابل، اما این عدم مساوات در توزیع قدرت، قانون عام نیست. در مواردی اتفاق افتاده است که یکی از بازیگران قدرتمند نظام تابعه، به مقتضای عوامل فرهنگی نتواند به طور مسالمت آمیزی نقش مرکزی را ایفا کند. دستیابی این بازیگران به نقش مرکزی، زمانی ممکن است که در بین بازیگران مرکزی به گونه ای تعارض ساختاری وجود آید که حفظ نظام تابعه در گرو نقش آفرینی یک بازیگر بیگانه باشد. تا کنون دو بار تعارض بین کشورهای محافظه کار عرب این موقعیت را برای ایران فراهم کرده است که به نقش آفرینی در خاورمیانه بپردازد. بار اول ایران در اوائل دهه 1970 شروع به دخالت در شمال عراق ، سرکوب جنبش ظفار، دخالت در شاخ آفریقا و مداخله در یمن کرد. بار دیگر نیز اخلاف در بین کشورهای عربی در جریان تجاوز عراق به کویت، سبب شد ایران نقش مهمی در منطقه به عهده بگیرد و با محکوم کردن تجاوز عراق و حمایت از استقلال و تمامیت ارضی کویت روابط خود را با کشورهای عربی – که بدنبال جنگ ایران و عراق تیره شده بود – بهبود بخشید( جعفری ولدانی، 1388: 31). 2-7-3- ساختار نظام موازنه قدرت در منطقه خاورمیانه منطقه خاورمیانه در میان مناطق استراتژیک جهان با دارا بودن 15 کشور با ویژگی های متفاوت اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و طبیعی نمونه بارز و پیچیده ای از رقابت ها، کنش ها و واکنش ها و جستجوی ایفای نقش ملی و منطقه ای به وسیله این کشورها ارائه می دهد. از دیدگاه قدرت برتر جهانی این منطقه، کمان بی ثباتی استراتژیک نام گرفته و روند کلیدی در آن، اغتشاش و بی ثباتی استراتژیک می باشد( افشردی و همکاران، 1388: 114). آمریکا در مقطع زمانی اولیه بعد از یازده سپتامبر در چارچوب طرح خاورمیانه بزرگ سعی داشت اصلاحاتی بنیادین در جهان عرب ایجاد کند و عراق به عنوان اولویت اول انتخاب شد. اما بعد از چند سال متوجه شد که این اقدام به افزایش نفوذ منطقه ای ایران و افزایش شکاف با متحدین عرب سنتی اش منجر شده است. با توجه به این تغییر و تحولات، امریکا از اواسط سال 2006 به ویژه از زمان جنگ 33 روزه تغییراتی در رویکرد خاورمیانه ای خود داد و پس از آن ایجاد بازدارندگی و موازنه سازی در مقابل ایران بسیار پرنگ تر شد. در این راستا بود که آمریکا تأکید بر اصلاحات در جهان عرب را بسیار تعدیل و حتی تعطیل کرد و کوشید به کشورهای میانه رو عربی نزدیک شود. با تلاش امریکا و برجسته شدن تهدیدات ناشی از موقعیت جدید ایران برای کشورهای عربی، سیاست مداران واشنگتن سعی کردند جبهه و ائتلاف جدیدی متشکل از دولت های میانه رو عربی، اسرائیل و امریکا در مقابل محور ایران و متحدان آن شکل دهند. در شرایط کنونی ائتلافی ضد ایرانی توسط کشورهای منطقه خاورمیانه به رهبری ایالات متحده شکل گرفته است. برای تبیین این ائتلاف، نخست باید تعریفی از مفهوم ائتلاف ارائه داد. ائتلاف یک تعهدرسمی یا غیر رسمی به همکاری امنیتی با نیت افزایش قدرت، امنیت و نفوذ هریک از آنان است. عنصر کلیدی در معنادار ساختن یک ائتلاف، تعهد به حمایت متقابل در برابر تهدیدات ناشی از یک یا چند بازیگر خارجی است. در شرایط کنونی چنین ائتلافی بر علیه ایران شکل گرفته، کشورهای غربی، عربی و اسرائیل به دلایلی مشترک و متفاوت ایران را تهدید تصور می کنند و با نگرانی به فعالیت های آن نگاه می کنند و به همین دلایل است که این کشورها با نگرانی و احساس تهدید به فعالیت های هسته ای ایران نگاه می کنند. این بازیگران سعی می کنند تا با تشکیل ائتلاف هایی جلوی هژمون منطقه ای را بگیرند. 2-7-4- ائتلاف ها و محورهای منطقه ای ائتلاف غربی – عربی موجود در منطقه خاورمیانه را می توان ائتلاف چرخ پره ای نامید ، بدان معنا که ایالات متحده به مثابه چرخ و محور ائتلاف عمل می کند و اعراب و اسرائیل با همراهی با آن، به پره های این ائتلاف شکل می دهند و سعی در موازنه گری در برابر ایران دارند. اگر چه این ائتلاف، به ویژه با حضور اسرائیل در آن تا حدودی شکننده است، اما مأموریت آن روشن است و آن موازنه کردن و مهار ایران است( شریعتی نیا،1389: 202). در مقابل مدل چرخ پره ای یا محافظه کار، ایران محوری دیگری از ائتلاف و موازنه ایجاد کرده است که موسوم به «محور مقاومت یا پایداری» عربی است که در این مدل متحدان استراتژیک ایران حماس، حزب الله و پل ارتباطی آنان سوریه است که به عنوان عمق نفوذ استراتژیک ایران و خط مقدم مقاومت شناخته می شود. سقوط صدام (2003) و به قدرت رسیدن حکومت شیعی در عراق نیز این کشور را به این حلقه تا حدودی نزدیک کرد. روابط نزدیک حکومت شیعی عراق با جمهوری اسلامی ایران، رابطه با سوریه و حزب الله لبنان ؛ همواره این مسأله در سطح منطقه مطرح بوده است که توازن استراتژیک منطقه ای به هم خورده است و ایران جایگاه ویژه و برتری در سطح منطقه به دست آورده است، از جمله کشورهای منطقه که نسبت به این مسئله واکنش نشان دادند رژیم صهیونیستی و عربستان بودند و در مقابله با ایران، تشییع و مقاومت برآمدند، بعد از تحولات اخیر منطقه ترکیه نیز به تدریج به این جریان نزدیک شده است و درصدد جلوگیری از نقش ایران در منطقه پرداخت. در مورد بحران سوریه می توان گفت که تداوم و پیچیدگی بحران این کشور ناشی از رقابت بین دو جریان متضاد «مقاومت» و «محافظه کار» در منطقه خاورمیانه است. توضیح آنکه، پیش از انقلاب‎های عربی و به راه افتادن موج بیداری اسلامی در کشورهای عربی، نظام منطقه‎ای حول دو محور مشخص یعنی «محور اعتدال یا محافظه کار» و «محور مقاومت یا پایداری» شکل گرفته بود. محور اعتدال شامل کشورهای عربستان سعودی، قطر، ترکیه و چند کشور دیگر خلیج فارس بودند. ویژگی اصلی این محور این بود که اعضای این محور سیاست خارجی خود را در چارچوب سیاست‎های خاورمیانه‎ای غرب و به ویژه ایالات متحده آمریکا تعریف می‎کردند. در حالی که «محور مقاومت» یا «پایداری» که شامل کشورهای ایران و سوریه هستند، در تضاد با سیاست‎های منطقه‎ای آمریکا قرار دارند. در این میان، سوریه در محور مقاومت از جایگاه ژئوپلیتیک و استراتژیک ویژه‎ای برخوردار است؛ چرا که حلقه اتصال بین ایران با حزب الله در لبنان وجریان مقاومت حماس در فلسطین است. با آغاز بهار عربي شاهد بروز رقابت فزاینده بین جریان مقاومت شامل كشورهاي ایران و سوریه و گروههاي مقاومت حزب الله لبنان و حماس در مقابل جریان محافظه کار در منطقه خاورميانه بوده ايم. در جریان تحولات عربی، جريان ميانه رو که در ابتدا به دلیل سرعت وقایع به نوعی تضعیف شده بود كم كم به كنترل اوضاع پرداخت و با همكاري غرب تلاش كرد تا جريان مقاومت را تحت فشار قرار داده و حرکتی را که بعد از انقلاب مصر به سمت جریان مقاومت و ضد آمریکایی منطقه راه افتاده بود متوقف کند تا از این قافله تغییرات در منطقه خاورمیانه بی نصیب نماند و به بازنده مطلق تبدیل نشود. در همین راستا جريان محافظه كار در تلاش است با منزوی کردن سوریه، یکی از متحدان کلیدی ایران را در منطقه که پل ارتباطی با گروههاي مقاومت حزب الله و حماس هم هست، ضربه‌اي به اين جريان بزند. تغيير جهت سياست خارجي سوريه به طرف جريان محافظه كار باعث تغيير نقشه سياسي و قدرت در خاورميانه شده و ضربه جبران ناپذيري بر جريان مقاومت است و هر يك از طرفين با درك اين مطلب سعي در حفظ يا تغيير اوضاع در سوريه دارند. فصل سوم: کالبد شکافی تحولات سوریه 3-1- ژئوپلیتیک سوریه ژئوپلیتیک از جمله اصطلاحات رایج در مباحث سیاسی است که کاربرد فراوان دارد، اما معانی و تعاریف متنوعی را در بر می گیرد. در ژئوپلیتیک که معانی لغوی آن سیاست زمین است، نقش عوامل محیط جغرافیایی در سیاست ملل بررسی می شود(حافظ نیا، 1390: 28). بنابراین تعریف، ژئوپلیتیک اموری نظیر ساختار و کارکرد قدرت، نزاع، همگرایی و واگرایی، حوزه نفوذ، رقابت، تصمیم گیری، بحران، کنترل سلطه و نفوذ، صلح و همکاری، منابع و محیط زیست، فضا، منافع ملی، قدرت ملی، امنیت و ثبات ملی، وحدت ملی، روابط فضایی، توسعه و رفاه، محلی گرایی و جهان گرایی و نظایر آن که به طور عمده مفاهیم کلی و پایدار هستند را در بر می گیرد(همان: 39-38). به عبارتی ژئوپلیتیک مفهومی ترکیبی است که در آن سه عنصر اصلی جغرافیا، قدرت و سیاست خصلتی ذاتی دارند. در واقع مسائل، موضوعات و پدیده‏های مورد توجه‏ ژئوپلیتیک به گونه‏ای با این سه عنصر ارتباط پیدا می‏نمایند. از این رو موضوع ژئوپلیتیک روابط متقابل بین سه عامل جغرافیا، قدرت و سیاست می باشد (حافظ نیا، ۱۳۷۹: ۸۴-۸۵). سوریه از جمله کشورهایی است که تقابل و کنش سه عامل جغرافیا، قدرت و سیاست، موجب شکل گیری نوعی رقابت منطقه ای و بین المللی برای تأثیرگذاری، کسب منافع و مدیریت بحران در این کشور شده است. در واقع به جرأت می توان گفت عامل اصلی صف بندی نیروهای خارجی در بحران سوریه، ژئوپلیتیک این کشور می باشد. ژئوپلیتیک این کشور باعث برانگیخته شدن حس رقابت میان قدرت های منطقه ای و فرا منطقه ای شده است. سوریه کشوری کوچک با مساحت۱۸۵۱۸۰ کیلومتر مربع و جمعیتی بالغ بر ۲2 میلیون نفر است. نزدیک ۷۴ درصد جمعیت سوریه به مسلمانان سنی تعلق دارد. طیف دیگری از مسلمانان این کشور را علوی‌ها، شیعیان دوازده امامی و اسماعیلیان با مجموع ۱3 درصد تشکیل می‌دهند. ۱۰ درصد جمعیت سوریه نیز مسیحی هستند و 3 در صد بقیه جمعیت شامل دروزیان و یزیدیان می شود. مسلمانان شیعه بیشتر در شهرهای دمشق، حلب و روستاهای اطراف حمص ساکن‌اند.89.3 درصد مردم سوریه عرب هستند و بزرگترین اقلیت قومی در این کشور را کردها با رقمی حدود ۶ درصد جمعیت تشکیل می‌دهند. تا قبل از شکل گیری بحران در سوریه، دست‌کم یک میلیون آواره عراقی و پانصد هزار فلسطینی نیز زندگی می‌کردند که همراه با کردها حدود 7.۹ درصد کل جمعیت را شامل می‌شوند. سوریه از شمال با ترکیه، از شرق با عراق، از غرب با لبنان و دریای مدیترانه و از جنوب با اردن و اسرائیل همسایه است. این کشور دارای ۱۴ استان است که شامل سویدا، دیرالزور، رقه، طرطوس، حما، لاذقیه، حمص، دومه، دمشق، حلب، قنیطره، ادلب، درعا و حسکه می‌شوند2012), cia). گر چه جمهوری عربی سوریه هفتاد و هفتمین کشور جهان از نظر وسعت محسوب می شود. اما از نظر جغرافیایی موقعیت حائز اهمیتی دارد. بسیاری از کارشناسان سیاسی سوریه را بزرگترین کشور کوچک جهان نامیده اند شاید به این دلیل که این کشور کوچک اهمیت فوق العاده ای در منطقه استراتژیک خاورمیانه دارد (کتاب سبز سوریه، 1387: 26-1). ژئوپلیتیک سوریه به شکلی است که جایگاه راهبردی به این کشور بخشیده است؛ زیرا قرار گرفتن سوریه در نقطه اتصال سه قاره آسیا، اروپا و آفریقا گردیده و سوریه را در میان اروپای صنعتی و خاورمیانه قرار داده است(آجرلو،1390: 56). سوريه به دليل موقعيت جغرافيايي و استراتژيكي، يكي از مهم‌ترين كشورهاي خاورميانه محسوب مي شود كه توانسته است در چند دهه اخير نقش مهمي را در روند تحولات منطقه اي ايفا نمايد. در همین راستا هر تغییری در نظام این کشور، باعث تغییر ژئوپلیتیک خاورمیانه می شود. موقعیت جغرافیایی برای سوریه نیز نوعی ثروت محسوب می شود، زیرا این کشور، که در قلب خاورمیانه واقع شده است، از اهمیت استراتژیک ویژه ای برخوردار است. موقعیت خط مقدم سوریه در برابر اسرائیل، جایگاه ویژه ای به این کشور در جهان عرب داده است. این مرکزیت ژئوپلیتیکی سوریه را آن اندازه مهم می کرد که می توانست از فراسوی مرزها منابع و حمایت دیپلماتیک دریافت کند(هینه بوش ،1390 :271). در خصوص دلایل اهمیت سوریه از نظر ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیکی به عوامل زیر می توان اشاره کرد: سوریه در نقطه ی اتصال سه قاره آسیا، اروپا و آفریقا واقع شده و این جایگاهی استراتژیک به آن بخشیده است. قرار گرفتن سوریه در نقطه اتصال اروپای صنعتی و خاورمیانه نفت‌خیز و هم‌زیستی قوم‌ها و مذاهب مختلف در این کشور، موقعیتی بس ویژه به آن داده است. سوریه یک بازیگر ژئوپلتیک - محور است که سه عامل؛ واقع شدن در منطقه‌ی ‌استراتژیک خاورمیانه، قرار گرفتن بر کناره‌ی شرقی دریای مهم مدیترانه و برخورداری از 186 کیلومتر ساحل و همسایگی با فلسطین اشغالی، لبنان، ترکیه و عراق، به وضوح اهمیت ژئوپلتیکی و نقش راهبردی این کشور را در مناسبات منطقه‌ای و بین‌المللی نمایان می‌سازد. سوریه تنها بازیگر عربی است که در میان کشورهای خاورمیانه و آفریقای عربی، نقش مستقلی را در مناسبات منطقه‌ای و بین‌المللی ایفا می‌نماید. درگیری رژیم صهیونیستی با سوریه، محور اهمیت نظامی و استراتژیک این کشور در منطقه می‌باشد. نقش‌آفرینی سوریه در معادلات سیاسی لبنان و قرار گرفتن دمشق به‌عنوان دولت حامی مقاومت اسلامی، بر اهمیت استراتژیک سوریه ‌افزوده ‌است. این کشور می‌تواند از طریق بنادر «بانیاس» و «طرطوس» در ساحل مدیترانه، مسیر بسیار مهمی برای صادرات نفت و گاز عراق و ایران به ‌اروپا باشد. مسیر سوریه وابستگی عراق و ایران را برای صادرات انرژی به خلیج فارس، کانال سوئز و حتی ترکیه تقلیل می‌دهد. این موقعیت یکی از دلایل برانگیخته شدن حس رقابت ژئوپلتیکی ترکیه با سوریه گردیده ‌است. 3-2- سیری در تحولات سیاسی سوریه سوریه کشوری مالامال از تاریخ باستانی است، تاریخ این کشور همواره تاریخ پرفراز و نشیب بوده است. موقعیت جغرافیایی این کشور و مسیرهای تجاری، ساحل حاصل خیز و واحه های آن، سوریه را در طول تاریخ به هدفی دلخواه برای امپراتوری های بزرگ تبدیل کرده بود. سرزمینی که در دوران باستان سوریه ی بزرگ نام داشت، محدوده بسیار وسیعتری از سوریه امروزی را در بر می گرفت. این سرزمین از غرب به دریای مدیترانه، از شمال به کوه های توروس و از شرق و جنوب به صحراهای عربستان و سینا محدود می شد. سوریة بزرگ لبنان، اردن و اسرائیل امروزی و بخش هایی از ترکیه وعراق را نیز در بر می گرفت(دوئرتی،1385: 25). امپراتوری های متعددی بر سوریه حکومت کردند، فاتحان جهان از امپراتوری های باستانی تا رومی ها، مغول ها و ارتش های ترک برای تسلط بر سوریه جنگیده اند (همان، 7). عثمانی ها آخرین امپراتوری بزرگ حاکم بر سوریه، به مدت چهارصد سال سلطه بر این کشور را حفظ کردند. استیلای عثمانی ها بر سرزمین سوریه تا جنگ جهانی اول تداوم یافت. پس از پایان جنگ بر اساس قرارداد سایکس – پیکو که بین کشورهای انگلیس و فرانسه منعقد شد، متصرفات دولت عثمانی تحت قیمومیت انگلیس و فرانسه قرار گرفت به این ترتیب که اداره امور نواحی ساحلی سوریه و لبنان در اختیار فرانسه و مناطق جنوبی زیر نظر انگلیس قرار گرفت با این حال در آوریل 1920 که کنفرانس «سان‌رمو» در ایتالیا برگزار شد، قیمومیت سوریه و لبنان به فرانسه واگذار شد و عراق و فلسطین به بریتانیا رسید. چهار ماه بعد هم توافقنامه «سور» در فرانسه منعقد شد که بر اساس آن ترکیه دیگر هیچ ادعایی نسبت به مناطق تحت قیمومیت فرانسه و بریتانیا نداشت. هر چهار کشور تحت قیمومیت تحت عنوان طبقه A به عضویت جامعه بین‌الملل درآمدند (Hitti,1959:241). به‌رغم توافقی که در کنفرانس سان‌رمو بین قدرت‌های بزرگ حاصل شد، فیصل، فرزند شریف حسین به تحت قیمومیت درآمدن سوریه تن نداد. اوایل ژوئن سال 1920، فیصل که به سمبل خواسته‌های سوری‌ها تبدیل شده بود، به دمشق بازگشت. وی از سفر دوم خود به سوریه بازگشته بود و در این سفر قانع شده بود که فرانسه و انگلیس حاضر به پذیرش استقلال سوریه نیستند. کنگره سوریه که در دمشق تشکیل شده بود، خواستار تاسیس سوریه از «بندر طرطوس» تا «صحرای سینا» بود. این سوریه در واقع سوریه کنونی و فلسطین را در بر می‌گرفت اما لبنان را کنار می‌گذاشت(Hitti,1959:242). در همین شرایط و در تاریخ 14 جولای، «هنری گورود»، کمیسر ارشد فرانسه و از قهرمانان این کشور در جنگ اول جهانی خطاب به فیصل یک اولتیماتوم صادر کرد و از وی خواست تا بدون قید و شرط، قیمومیت فرانسه را بپذیرد. اندکی بعد، نیروهای فرانسوی بدون اینکه با مقاومت شدیدی مواجه شوند، وارد سوریه شدند و مقاومت سربازان کم‌تعداد و آموزش‌ندیده فیصل را شکستند. فیصل به ‌ناچار سوریه را ترک کرد و بعدها از سوی بریتانیایی‌ها به پادشاهی عراق رسید. نوه فیصل تا سال 1958 در عراق حکومت می‌کرد(Hitti,1959:242). یکی از مسایل مهم در خصوص فیصل این بود که از اساس با قیمومیت فرانسه مشکل داشت و متمایل به بریتانیا بود (لنچافسکی،275:1337). قیمومیت فرانسه بر سوریه در ابتدا با مشکلاتی مواجه بود. نبود ارگان‌های اداری و مکانیسم اداره کشور فرانسوی‌ها را مجبور کرد تا از همان ابتدای قیمومیت خود، مشغول ایجاد دستگاه‌های حکومتی و قضایی شوند، به تعمیر جاده‌ها بپردازند و آموزش را سیستماتیک نمایند. قیمومیت فرانسه موفق شد به مرور یک سیستم مدرن اداری را در مناطق تحت تسلط خویش ایجاد کند(Hitti,1959:242-243). دولت فرانسه بعد از اشغال نظامی سوریه، به ‌فکر افتاد تا به طریقی این کشور را برای همیشه تحت تصرف خود درآورد و بالاخره راه‌ حل قضیه را در دستور دیرینه سیاست یعنی «تفرقه بینداز و حکومت کن» دریافت و بدین منظور ژنرال گورود در اول سپتامبر سال 1920 میلادی، آن کشور را به چهار ناحیه مجزا یا «ولایت» تقسیم کرد که عبارت بودند از : لبنان کبیر، دمشق که شامل جبل‌الدرروز می‌شد، حلب و لاذقیه که محل اجتماع علویون بود. همچنین در 1924، فرانسوی‌ها دست به تاسیس ولایت اسکندرون زدند که بعدها به ترکیه الحاق شد و نام آن به «هاتای» تغییر کرد (لنچافسکی،276:1337). اکثریت سنی‌مذهب سوریه نه از قیمومیت فرانسه در سوریه شادمان بود و نه با تقسیم سوریه موافق بود. این اکثریت، تقسیمات مزبور را ابزاری برای جلوگیری از شکل‌گیری همبستگی ضد فرانسوی بر مبنای مذهب می‌دانست... به مرور، مناطقی به ولایت لبنان افزوده شد و بعد در همان سال 1924، باقی بخش‌های باقی‌مانده سوریه نام گرفتند(Kamrava,2005:45). بر این اساس، در قیمومیت فرانسه، اساس جدایی لبنان از سوریه و همچنین اسکندورن از این کشور طرح‌ریزی شد. سوریه تا سال1930 میلادی بدون قانون اساسی اداره می‌شد. در سال 1928، قانون اساسی مدنظر یک مجمع منتخب سوری با مخالفت کمیسر فرانسوی مواجه شد. در سال 1930، کمیسر فرانسوی خودش دست به تدوین یک قانون اساسی برای سوریه زد که البته شباهت‌های زیادی به همان پیش‌نویسی داشت که مجمع انتخاب‌شده طرح‌ریزی کرده بود(Hitti,1959:243). پس از جنگ جهانی دوم زمینه استقلال یابی کشورهای منطقه خاورمیانه مهیا شد. تا پایان سال 1945 میلادی، بریتانیا و فرانسه توافق کردند که در خصوص خارج ساختن نیروهای خود از سوریه و لبنان به مشورت با یکدیگر بپردازند. پذیرش لبنان و سوریه در تاریخ 12 آوریل 1945 به عضویت سازمان ملل متحد نشان می‌داد نظام بین‌المللی پایان دوران قیمومیت را به‌رسمیت شناخته است. 20 روز پس از این تاریخ سوریه به عضویت اتحادیه عرب هم درآمد. تحت فشار سازمان ملل متحد، تخلیه سوریه از نیروهای خارجی در تاریخ 17 آوریل 1946 به پایان رسید (Hitti,1959:249). به این ترتیب، پس از قرن ها حکومت قدرت های خارجی، سوری ها سرانجام توانستند حکومت خود را تشکیل دهند. مردم این کشور سال ها زیر سلطه امپراتوری های یونان و روم و عثمانی بودند و در نهایت فرصتی برای دفاع از استقلال خود یافتند. سوریه استقلال خود را نیز به ‌نوعی مدیون تحولات نظام بین‌الملل است. در واقع می توان گفت که نظام بین الملل بود که دولت سوریه را بنا نهاد. با استقلال سوریه فصل نوینی در تاریخ این کشور آغاز شد که مهمترین مشخصه های آن آشفتگی سیاسی و کودتاهای نظامی است طوری که در سال های 1949-1945چند کودتای نظامی توسط افرادی چون حسنی زعیم، حناوی، ادیب شیشکلی و آتاسی به وقوع پیوست(نیاکوئی، 1391: 135). سوریه پس از استقلال دچار بی ثباتی طولانی شد به این جهت که از یک طرف به دلیل باقی ماندن ریشه های استعمار و هرج ومرج داخلی و عدم کارایی نهادهای دولتی و از طرف دیگر ناکامی در تحصیل استان اسکندرون که بعد از خروج فرانسه در اختیار ترکیه قرار گرفته بود، همچنین به دلیل شکست از اسرائیل در جنگ سال 1948، اعراب و اسرائیل با مشکلاتی رو به رو بود. تاریخ این کشور بعد از پایان جنگ نیز تا چند دهه تحت تأثیر بحران اعراب و اسرائیل قرار داشت. در سال ۱۹۴۸ سوریه با حضور در اولین جنگ اعراب و اسرائیل شکست سختی را متحمل شد. این امر رهبران سوریه را بی اعتبار ساخت. شکری القوتلی که در دوران جنگ جهانی دوم به عنوان رئیس جمهور برگزیده شده بود، با کودتای نظامی در سال 1949برکنار شد(دوئرتی،1385: 44). پس از آن، این کشور برای بیست‌ سال در بحرانی داخلی فرورفت و کودتاهای متوالی را تجربه کرد. از وقایع پر اهمیت سوریه در دوران پس از استقلال می توان به اتحاد این کشور با مصر در سال 1958، اشاره کرد در این سال مصر و سوریه با هم متحد شدند و جمال عبدالناصر رئیس جمهور، جمهوری متحد عربی شد. این اتحاد تا سال 1961 ادامه داشت(برزین،1365: 73). به هر حال اتحاد دو کشور چندان موفقیت آمیز و پایدار نبود و متعاقب یک کودتای نظامی در سال 1691 سوریه از مصر جدا شد و جمهوری متحد عربی منحل شد. در طی سال های بعدی نیز بی ثباتی سیاسی تداوم یافت و کودتاهای مختلفی در این کشور به وقوع پیوست. در سال 1967 طی جنگ 6 روزه اعراب واسرائیل، بلندی های جولان به اشغال اسرائیل در آمد. شکست سوریه و مصر در جنگ با اسرائیل، حکومت سوسیالیستی رادیکالی را که با کودتای 1966 تشکیل شده بود، تضعیف نمود؛ این امر مشکلات زیادی را به دنبال داشت و سبب نفوذ جناح مبارز حزب بعث در سیاستگذاری سوریه شد. در این مقطع ژنرال حافظ اسد که از وزارت دفاع و رهبری جنبش فداییان، را بر عهده داشت و به لحاظ فکری نیز گرایش میانه رویی داشت(دوئرتی:49). در نوامبر1970 حافظ اسد وزیر دفاع وقت به انجام کودتای نظامی خونینی مبادرت کرد و رهبری غیر نظامی حزب را برکنار نمود و قدرت را کاملاًًٌ در دست گرفت(نیاکوئی، 1391: 135). حافظ اسد به سرعت برای تثبیت حاکمیت خود حرکت کرد. او در سال 1970 رهبری حزب بعث را به دست آورده بود و در سال 1971رئیس جمهور سوریه شد. او تنها نامزد انتخابات بود و2/99 درصد آراء را کسب کرد(دوئرتی،1385 :51). پس از به قدرت رسیدن حافظ اسد ناآرامیها و هرج ومرج های داخلی از بین رفت و دوران نظم و ثبات در این کشور آغاز گردید. بدین ترتیب، نقطه ی عطفی در تاریخ سوریه پدیدار گردید و به عمر کودتاها و بی ثباتی ها خاتمه داده شد. اسد رهبری حسابگر بود که با خونسردی و زیرکی راه های ماندن در رأس قدرت را می یافت. او از جایگاه محکمی در سوریه برخوردار بود (همان،50). حافظ اسد رهبری بود که می دانست چگونه در دولت سوریه قدرت بی چون و چرای خود را حفظ کند. او همچنین می دانست که چگونه دیپلماسی با دیگر کشورها را اداره کند. اسد هنگامی که در می یافت همکاری با کشورهایی که زمانی دشمن سوریه به شمار می رفتند به نفع سوریه است، در این همکاری تردید نمی کرد. برای مثال زمانی که عراق در سال1990 به کویت حمله کرد، سوریه اولین کشور عربی بود که اقدام عراق را محکوم کرد. همچنین در سال 1991 اسد به خاطر مصلحت و منافعی که تشخیص داد به ائتلاف غرب علیه عراق پیوست. با گذشت زمان حال حافظ اسد رو به وخامت می گذاشت و او می دانست که دیگر قادر نیست سال های بیشتری بر سوریه حکومت کند. اما می خواست خانواده اش در رأس قدرت باقی بمانند. حافظ اسد بزرگ ترین پسرش یعنی باسل را برای در دست گرفتن زمام رهبری سوریه آماده کرده بود. اما پس از آن که باسل در تصادف اتومبیل در سال 1994 کشته شد، اسد پسر کوچک خود بشار را به عنوان جانشین خود برگزید. اما همه با این انتخاب موافق نبودند. برادر او رفعت هنوز هم امیدوار بود تا روزی بر سوریه حکومت کند. او و حامیانش می کوشیدند تا با تسلط بر بندر لاذقیه جایگاهی در سوریه به دست آورند. اما نقشه آنان عملی نشد و هنگامی که حافظ اسد تصمیم به سرکوب ناآرامی ها گرفت، حامیان رفعت را دستگیر کرد و آن ها را به قتل رساند. اسد در انتخاب جانشین خود مصمم بود. بشار که در رشته پزشکی در بریتانیای کبیر تحصیل کرده بود، وارد ارتش سوریه شد و به سرعت مدارج ترقی را طی کرد. او با حمایت پدرش در سال 1999 به درجه سرهنگی رسید(دوئرتی، 1385 :60). سرانجام پس از سال ها بیماری، حافظ اسد در10 ژوئن 2000، هنگام مکالمه تلفنی با امیل لحود، رئیس جمهور وقت لبنان، دچار سکته قلبی شد و از دنیا رفت.(طاهایی 1388 :12) همان گونه که طرح ریزی کرده بود، پسر او به عنوان رهبر سوریه قدرت را در دست گرفت. قانونی که حداقل سن برای تصدی مقام ریاست جمهوری را چهل سال تعیین کرده بود، خیلی ساده به 34 سال، یعنی سن بشار اسد، تقلیل یافت. بشار نیز فرمانده نیروی مسلح سوریه و رهبر حزب بعث شد. در اواسط ماه ژوئیه سال 2000، او با کسب 97 درصد آرا به ریاست جمهوری سوریه برگزیده شد(دوئرتی،1385: 61). 3-3- چگونگی شکل گیری بحران سوریه بحران های بین المللی در جهان سوم، به خصوص در خاورمیانه و آفریقا، به کرات روی می دهند. در بعضی از این کشورها، تعارضات میان دولتها، ریشه در تحولات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی درونی و داخلی کشورها دارد. در موارد و شواهد دیگر، عوامل خارجی بر آتش اختلافات داخلی دامن زده و آن را شعله ورتر کرده است (برچر،219: 1382). از آغاز سال 2011 نیز، خاورمیانه و شمال آفریقا شاهد تحولات اساسی بوده است. ناآرامیها در جهان عرب چنان دامنه و ژرفایی دارد که بی گمان بررسی های تاریخی گسترده ای را می طلبد. تاریخ منطقه نشان می دهد سرازیر شدن مردمان به «خیابانهای عرب» بیشتر برای ابراز خشم و بیزاری نسبت به بیگانگان و استعمارگران بوده است، ولی اینک این چنین نیست. شهروندان به میدان قیام آمده اند تا نقشی کارساز ایفا کنند، نه برای اعلام ایستادگی در برابر دشمنان و نیروهای متجاوز بیرونی، بلکه برای عقده گشایی و رساندن فریاد خود به آسمان از رنجها و کمبودهای دیرپا و پایمال شدن حقوق و آزادیهایشان در گذر دهه ها. به بیان دیگر، مردم خاورمیانه و شمال آفریقا میدان های شهرها را به محل بیان درد دلهای همگانی تبدیل کرده اند(دهشیار، 1390: ص4). شروع ناآرامی و خیزش های در کشورهای عربی خاورمیانه و شمال آفریقا از آن جا آغاز شد که در 17 دسامبر 2010 در شهر سیدی بوزید تونس، پلیس، گاری دستی غیر مجاز یک جوان 26 ساله سبزی فروش را مصادره کرد. محمد بو عزیزی که از این واقعه احساس تحقیر و ناتوانی می کرد، به یک ساختمان محلی دولتی رفت و خود را به آتش کشید. این واقعه پیش درآمد اعتراضات سیاسی گسترده ای شد که در نهایت به سقوط بن علی در تونس انجامید. تأثیر سرایتی این رویداد بر سایر جوامع عرب به گونه ای بود که چند صباحی بعد مبارک نیز در مصر سقوط کرد (نیاکوئی،1391: 13). در لیبی سرسختی و خشونت فراگیر حکومت معمر قذافی را به دنبال داشت که سرانجام با دخالت نظامی کشورهای عضو ناتو، سقوط دیکتاتوری قذافی را به دنبال داشت، در یمن نیز قیام مردم باعث سقوط دیکتاتوری علی عبدالله صالح شد، همچنین دامنه اعتراضات کشورهای مختلفی چون بحرین، و سوریه را فرا گرفت و در کشورهای دیگری چون مراکش، اردن و عربستان سعودی نیز اعتراضاتی به وقوع پیوست. در واقع خودسوزی محمد بو عزیزی جوان دست فروش تونسی نه تنها خشم مردم را نسبت به نظام دیکتاتوری بن علی شعله ور کرد بلکه تونس را طلایه دار خیزش نوینی کرده که تا کنون خواب از چشم نظام های دیکتاتوری ظالم ومستبد را ربوده است. این امواج خیزش ها در ایران به عنوان «بیداری اسلامی» و در جهان غرب و کشورهای عربی به عنوان «بهار عربی» شناخته می شوند. با شروع بهار عربی و خیزش جنبش‌های رهایی‌ بخش خاورمیانه که منجر به سقوط چندین حاکم مستبد در کشورهای اسلامی گردید، مردم سوریه هم از این حرکت بی‌نصیب نماندند. جرقه ی بحران در سوریه از آن‌جا آغاز شد که چند دانش‌آموز با نوشتن شعارهای ضدحکومتی بر در و دیوار شهر موجب خشم مقامات امنیتی سوریه شدند. زمانی‌که نیروهای امنیتی به دستگیری این دانش‌آموزان اقدام کردند، با اعتراض خانواده‌های آنان مواجه شدند، ولی با برخورد نظامی و امنیتی به آنان پاسخ دادند. ارتش سوریه که هیچ‌گونه تجربه‌ای در مهار اعتراضات خیابانی نداشت، فکر می کرد همان‌گونه‌که برای مقابله با دشمن فرضی در پادگان‌ها آموزش دیده است، باید با مردم بی‌دفاع برخورد کند، غافل از این‌که این آتش زیر خاکستر ‌نهایتاً به آتشفشانی عظیم مبدل خواهد شد. بحران سوریه پس از گذشت بیش از دو سال و كشته شدن بالغ بر صد هزار نفر در درگيری ها و برگزاری مذاكرات بين‌المللی و چند جانبه متعدد در سطح منطقه و بین المللی، همچنان ادامه دارد. نقطه آغاز بروز بحران سیاسی سوریه، سال 2011 و انجام تظاهرات‎هایی به شکل عمده در مناطق حاشیه‎ای، پیرامونی و شهرهای کوچک سوریه برای مبارزه با فساد، انجام اصلاحات و کسب آزادی بوده است. مردم سوریه با الهام گرفتن از سایر انقلاب ها، اگر چه دیرتر از سایر کشورهای عربی به خیابان ها ریختند و خواهان اصلاحات وتغییر اوضاع خود شدند؛ اگر چه اعتراضات مردم به دلیل وادار کردن نظام به اصلاحات داشت به نتایج قابل قبول می رسید اما برخی از گروه های مخالف نظام دست به اسلحه بردند و اعتراضات به مرحله خونبار خود رسید(آجرلو،1390: 59). با حمایت های مالی، لجستیکی و تسلیحاتی بازیگران منطقه از جمله ترکیه، عربستان و قطر از مخالفان نظام و همچنین با تجهیز و تسلیح آنها روز به روز اعتراضات خشونت آمیز تشدید می شد. درباره ی تحولات سوریه تفاسیر و دیدگاه های مختلف وحتی متعارضی وجود دارد. برخی از تحلیل گران چنین فرایندی را ناشی از گروه های اجتماعی در سوریه می دانند. آنان در تحلیل خود، رویکرد مبتنی بر اقتدارگرایی سیاسی دولت سوریه را عامل اصلی بحران می دانند. گروه دیگری بر این اعتقادند که سوریه مرز ژئوپلیتیکی رادیکالیسم سیاسی محافظه کاری جهان غرب محسوب می شود. بنابرین آمریکا و کشورهای محافظه کار عرب در صدد هستند تا زمینه افول قدرت دولت های رادیکال را فراهم آورند(متقی،1390: 9). گروه اول ناآرامی ها و بحران در سوریه را تنها امتداد جنبش های مردمی در خاورمیانه و شمال آفریقا می دانند. در این نگاه، سوریه همانند کشورهای عربی، گرفتار مشکلات و معضلات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی است که مردم آن برای رهایی از این مشکلات، دست به اعتراض و مبارزه علیه رژیم زده اند. این کارشناسان بر این اعتقادند که معترضین برای دموکراسی فعالیت می کنند، خواهان حقوق سیاسی و آزادی هستند و این بزرگ ترین دغدغه است شبیه آنچه که در سراسر خاورمیانه و شمال آفریقا رخ می دهد. از طرف دیگر، عده ای از ناظران بین المللی بر این اعتقادند که حوادث سوریه بیش از آنکه منشاء داخلی داشته باشد، دارای منبع خارجی است و مشکلات داخلی سوریه عرصه و فرصتی برای بهره برداری و رقابت بازیگران منطقه ای و بین المللی ایجاد کرده است. بر اساس این استدلال، سوریه همچنان قربانی می شود، نه تنها در درگیری های خشونت آمیز با ارتش بلکه با سیاست های مختلف بازیگران منطقه ای و بین المللی(نیاکویی و بهمنش،91: 99). برخی از کارشناسان معتقد به دیدگاه و تحلیل دوم، با استناد به دخالت‌های آمریکا، فرانسه، آلمان، اسرائیل، عربستان سعودی، قطر و ترکیه در بی‌ثبات‌سازی سوریه، بر این باورند که جوهره ‌اعتراضات در این کشور، متفاوت از جنبش های مردمی کشورهای منطقه ‌است. بر اساس این دیدگاه مداخله بازیگران خارجی در تحولات داخلی سوریه به منزله یاری به مردم نیست بلکه مردم توسط عوامل بیرونی مسلح و مجهز شده و سپس کشته می شوند. به طور کلی می توان گفت: سطح تحلیل گروه اول فاقد نگاه دقیق و راهبردی به تحولات و ناآرامی های سوریه است؛ به این دلیل که در این نوع تحلیل صرفاً متغیر های داخلی(وضعیت داخلی این کشور) مورد بررسی قرار می گیرد و به عوامل بیرونی این تحولات و ناآرامی ها توجهی نکرده و آنها را نادیده می گیرد. به نظر نگارنده ‌اگرچه سوریه ‌از مشکلات فراوان و جدی در حوزه‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی رنج می‌برد، اما ناآرامی‌های این کشور از نوع خیزش‌های مردمی و بیداری اسلامی نیست، و پیچدگی و تشدید بحران در این کشور تابعی از رقابت‌های راهبردی و ژئوپلیتیکی منطقه‌ای و همچنین متأثر از معادلات بین‌المللی است که برای تبیین دقیق آن باید متغیرهای مذکور را در تحلیل وضعیت این کشور مورد نظر و بررسی قرار داد. بنابراین برای ارائه تحلیلی دقیق و علمی در مورد عوامل تشدید تحولات و تداوم بحران در سوریه، علاوه بر سطح داخلی باید به سطح خارجی نیز توجه و آن را مورد تحلیل قرار داد. 3-4- سطوح تحلیل بحران سوریه 3-4-1- سطح تحلیل داخلی سوریه کشوری است که اکثر مشکلات سیاسی و اجتماعی کنونی اش ریشه در تاریخ دارد و این مسأله به سبب موقعیت خاص جغرافیایی آن بوده است. این کشور پیوسته محل برخورد اقوام و نژادها و عقاید و فرهنگ های مختلف بوده است. موجودیت برخی دولت های خاورمیانه و شمال آفریقا محصول استعمار نه معلول نیاز مردمی که در آن به سر می برند. مرزهای این کشور را قدرت های استعماری بعد از جنگ جهانی اول و بدون توجه به روابط، جغرافیایی، فرهنگی، تاریخی و اقتصادی موجود در کل منطقه ترسیم کردند(دارایسدل و بلیک،1368: 244). همچنین هویت سیاسی این کشورها هویتی ساختگی می باشد به این معنی که این هویت طبیعی نمی باشد و تحت فشار قوه قهریه و زور نظامی شکل گرفته است. در سطح داخلی سوریه، سه شکاف عمده مذهبی، سیاسی و اقتصادی در شکل دادن به سمت و سوی حوادث کشور مؤثر بوده است. 3-4-1-1- شکاف مذهبی- طایفه ای ریشه اصلی بحران جمعیتی سوریه، به این واقعیت بر می گردد که این کشور از اقوام و طایفه های مختلف تشکیل شده است. ایجاد یک نظم جدید سیاسی، اجتماعی و اقتصادی مستلزم حل و فصل این بحران درونی است. ناگفته پیداست که یک چنین ترکیبات جمعیتی انسانی ناهمگونی در زمینه های مختلف فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و مذهبی موجب بروز تنش ها و چالش های ناگزیر سیاسی و اجتماعی مختلفی را فراهم خواهد ساخت(آجرلو،1390: 60). تبعیض قومی و فرقه گرایی مذهبی از بارزترین ویژگی های حکومت سوریه در دوران اسد به شمار می رود که زمینه های نارضایتی گسترده را در میان اقشار گسترده ای از جمله بخشی از کردها و بویژه بنیادگرایان سنی که علوی ها را نامسلمان می دانند ایجاد کرده و بستر عمیقی از منازعات فرقه ای را در این کشور به وجود آورده است. ترکیب طایفه ای خاص سوریه به یک صف بندی و شکاف عمیق منجر شده که در یک سوی آن بخش هایی از اکثریت اهل سنت و در سوی دیگر آن بخش های عمده اقلیت ها (علویان، مسیحیان، دروزی ها) قرار دارند. اگر بخش هایی از اکثریت مذهبی اهل سنت برای پایان دادن به حاکمیت اقلیت علوی مبارزه می کنند، اقلیت علوی از تمامی امتیازات حاکمیتی و ابزار قدرت موجود برای حفظ خود بهره برداری کرده و تا حدودی توانسته سایر اقلیت ها و اکثریت اهل سنت را از ترس حاکمیت نیروهای مذهبی متعصب سنی، با خود همراه کند. 3-4-1-2- شکاف سیاسی معارضان نظام حاکم خود از طیف وسیعی از نیروها تشکیل می شوند که دچار شکاف های درونی مختلف بوده و از ظهور به عنوان یک جبهه متحد باز مانده اند. اختلاف میان معارضان از طیف وسیعی از اختلاف، نظرها و دیدگاه های آنها ناشی می شود. به طور کلی، معارضان و مخالفان سوری را می‎توان به سه دسته کلی اسلام گرایان، ملی گرایان و ناسیونالیست های عرب تقسیم کرد. اسلام گرایان به دو گروه اخوان المسلمین و سلفی، ناسیونالیست ها به دو گروه قومی و چپ گرا تقسیم می شوند. این طیف بندی را نیز می توان به دو گروه یعنی نیروهای سکولار(ملی گرایان و قومی گرایان) و اسلام گرایان تقسیم کرد. 3-4-1-3- شکاف اقتصادی یکی از مهمترین مسائل موجود در دنیای امروز، عوامل اقتصادی است که در موفقیت یا عدم موفقیت و در کل بر بقا و ادامه حیات حکومت تاثیر قابل توجهی دارد. عوامل اقتصادی در تحولات سوریه نیز بی تاثیر نبوده است(آجرلو،1390: 61). بخش عمده توده های مردمی شرکت کننده در اعتراضات سوریه حاشیه نشینان و اقشار طبقات فرودست اجتماعی کشور هستند که به لحاظ تاریخی جزئی از پایگاه مردمی حزب حاکم بعث محسوب می شوند. طبقات اجتماعی کارگری و کشاورزان در بیش از یک دهه اخیر از اعمال سیاست های تعدیل اقتصادی متضرر شده اند و انگیزه بیشتری برای برخورد با وضع موجود یافته اند. این در حالی است که بخش های مهمی از طبقه متوسط شهری و بورژوازی تجاری در اعتراضات جاری فعال نبوده و بی طرف یا گاه همراهی با نظام حاکم را در پیش گرفته اند. همین واقعیت نقش عمده ای از گسترش ناآرامی به دو شهر عمده (دمشق و حلب) جلوگیری کرده و بحران را در مناطق حاشیه ای کشور (مانند درعا و ادلب) و برخی از شهر های کوچک تر در مرکز کشور(حمص و حما)محدود نگه داشته و از تبدیل آن به قیام فراگیر کشوری، جلوگیری کرده است. 3-4-2- سطح تحلیل فرا منطقه ای علاوه بر سطح داخلی، قدرت های فرا منطقه ای نیز در سطح بین المللی سعی نموده اند تا روند تحولات منطقه ای را به گونه ای هدایت و مدیریت کنند که در آینده به نحو بهتری منافع آن ها را تأمین نماید. بدیهی است که تمام بازیگران سعی دارند در سایر تحولات حد اکثر منافع را بدست آورند. منافع ملی کشورها ایجاب می کند که بازیگران برای کسب منافع و اهداف تعریف شده خود در این تحولات نقش بازی کنند از طرف دیگر به دلیل منافع محور بودن رویکرد بازیگران، با استراتژی و منطق دوگانه ای برخورد می کنند به این معنی که نوع رفتار بازیگران بین المللی نسبت به تحولات منطقه و سوریه متفاوت باشد. در یک کشور از مردم و در کشوری دیگر از حکومت ها حمایت به عمل می آورند. در بحران سوریه دو دسته از قدرت های بزرگ جهانی با راهبردهای متفاوت و متعارض وجود دارند. نخست، قدرت هایی که خواستار تغییر وضع موجود در سوریه می باشند. از جمله مهمترین این کشورها که در تحولات سوریه نقش بارزی را ایفا می کند آمریکا می باشد. آمریکا که از تحولات خاورمیانه غافلگیر شده است و ادامه این روند را در تضاد با منافع خود می بیند در تلاش است که با بازتعریف خود در منطقه، امور منطقه را مدیریت کند. آمریکا برای حفظ امنیت رژیم صهیونیستی، تضعیف مقاومت در منطقه را در دستور کار خود قرار داده است. برای این کار، سوریه را به عنوان محور اساسی مقاومت، مورد هجمه همه جانبه داخلی، منطقه ای و بین المللی قرار داده است. سیاست آمریکا در منطقه خاورمیانه پس از انقلاب های عربی تاثیرگذاری بر معادلات قدرت در منطقه و پیگیری سیاست سنتی خود یعنی حفظ توازن قوا در منطقه برای تامین منافع و امنیت ملی خود بوده است. آمریکا در استراتژی خود در سیاست خارجی همواره به اصل توازن قوا به عنوان یک اصل مهم برای تامین منافع خود در منطقه از جمله تضمین جریان آزاد نفت و انرژی و حفظ امنیت اسرائیل نگاه کرده است. بنابراین یکی از عناصر اصلی استراتژی کلان آمریکا در منطقه خاورمیانه بعد از بروز انقلاب های عربی حفظ توازن قوا و به نوعی تسلط بر معادلات منطقه است(برزگر،1392 :286). یکی دیگر از کشورهای تأثیر گذار در تحولات سوریه که هم راستا با سیاست آمریکا می باشد فرانسه است. از آغازین روزهای شروع اعتراضات در سوریه، فرانسه حساسیت زیادی نسبت به عکسالعمل دولت بشار اسد در خصوص ناآرامیها از خود نشان داد. دولت فرانسه با محکوم کردن شدید اقدامات نامتناسب دولت دمشق در برخورد با مردم، همچون قضیه لیبی تلاش بسیاری برای اعمال فشار حداکثری به دولت سوریه در شورای امنیت سازمان ملل صورت داد. سیاست فرانسه در قبال بحران سوریه، تغییر رژیم در دمشق است. گروه دوم، قدرت های خواستار حفظ وضع سابق در سوریه که در برگیرنده روسیه و چین می باشند و در بحران سوریه در مقابل آمریکا و دولت های اروپایی ایستادگی کرده اند. بنابراین در حالی که کشورهای غربی و متحدین عرب آنها برای تشدید فشارها علیه سوریه و فراهم آوردن زمینه برای دخالت نظامی در سوریه تأکید می کنند؛ روسیه و چین بر مخالفت های خود با چنین تلاش های خصمانه ای تأکیدکرده اند. سیاست و برداشت‏ های روسیه نسبت به تحولات جهان عرب را باید ناشی از منافع و ارزش‏های خاص روسیه در چارچوب رقابت کلان با آمریکا در ارتباط با موضوعاتی همچون گسترش نظم آمریکایی به منطقه خاورمیانه و همچنین بحث گسترش سپر دفاع موشکی آمریکا در اروپا و سپر دفاع موشکی ناتو در ترکیه مورد ارزیابی قرار داد(برزگر،1392 :271). روسیه به خوبی از این مسأله آگاهی دارد که در صورت سرنگونی دولت بشار اسد با مداخله نظامی غربی ها، دیگر قادر به ادامه روابط قبلی با سوریه نبوده و علاوه بر زیان های اقتصادی، از منظر نظامی نیز دچار خسارات عظیمی با از دست دادن بازار تسلیحاتی سوریه و پایان حضور دریایی آن نیز در بندر طرطوس خواهد شد(عبدالباری،2012). روسیه و سوریه همکاری‌ های نظامی گسترده‌ای دارند و نیروی دریایی روسیه دارای یک پایگاه دریایی در بندر طرطوس است که تنها پایگاه نظامی روسیه خارج از محدوده شوروی سابق محسوب می شود. چین همانند روسیه نگران گسترش نقش و نفوذ آمریکا در منطقه خاورمیانه و از دست رفتن کشورهایی همچون سوریه در چارچوب تحولات عربی است(برزگر،1392 :281). مخالفت روسیه و چین با غرب در خصوص بحران سوریه، تاکنون یکی از دلایل عدم قاطعیت آمریکا در سیاست های خود در قبال بحران سوریه بوده است. با توجه به اهمیت ژئواستراتژیکی و ژئوپلیتیکی بحران سوریه به ویژه از لحاظ امنیت اسرائیل، آمریکا به موافقت و همراهی قدرت هایی چون روسیه و چین در خصوص این بحران نیاز دارد. این موضوع سیاست آمریکا در قبال بحران سوریه را از سیاست آمریکا در قبال بحران افغانستان، عراق و تا حدودی لیبی از لحاظ بی توجهی به مخالفت روسیه و چین متمایز می کند. روسیه و چین بارها اعلام کرده اندکه با رویکرد غربی ها در قبال سوریه به شدت مخالفند. به همین جهت با وتوی قطعنامه پیشنهادی غرب علیه دولت سوریه در شورای امنیت سازمان ملل، به صورت جدی در صدد خنثی کردن اقدامات غرب در خصوص سوریه بر آمده اند. در این راستا روسیه دست به اقدامات دیگری نظیر ارسال محموله موشک های ضد کشتی پیشرفته به سوریه زده است اقدام دیگر روسیه، اعزام یک ناو گروه شامل ناو هواپیمابر به سواحل سوریه بوده است(عبدالباری،2012) این اقدام در واقع با هدف اعلام پشتیبانی جدی روسیه از دولت سوریه و به منزله هشداری به غرب انجام شد. می توان گفت که هدف اصلی روسیه از این اقدام، جلوگیری از شکل گیری هر گونه توافقی بین کشور های بزرگ غربی یعنی آمریکا ، فرانسه و انگلیس برای اقدام نظامی مشابه مورد لیبی در چارچوب عملیات فرا منطقه ایی ناتو علیه سوریه است. نقش دو قدرت روسیه و چین در مورد تحولات سوریه را می توان به عنوان قدرت موازنه کننده ای در مقابل غرب تلقی کرد. 3-4-3- سطح تحلیل منطقه‎ای بحران سوریه علاوه بر مسائل داخلی از کشاکش‌های منطقه‌ای نیز متأثر است. می توان گفت مداخله های منطقه ای مهم ترین عامل تأثیر گذار بر تحولات داخلی سوریه است. در واقع تداوم بحران سوریه ناشی از رقابت بین دو جریان متضاد «مقاومت» و «محافظه کار» در منطقه خاورمیانه است. با آغاز بهار عربي شاهد بروز رقابت فزاینده بین جریان مقاومت، شامل كشورهاي ایران و سوریه و گروه مقاومت حزب الله لبنان در مقابل جریان میانه‌ رو، شامل عربستان سعودی، قطر و ترکیه در منطقه خاورميانه بوده ايم. اختلافات اين دو جريان صرفاً محدود به نحوه برخورد با اسرائيل نمي‌شود؛ بلكه در حوزه‌هاي مختلف از جمله سياست، اقتصاد و تعامل با قدرتهاي بزرگ نیز گسترش مي‌يابد. نخست جریان مقاومت در مسأله فلسطين خواهان برخورد جدی با اسرائیل بوده و نسبت به روابط با آمريكا و غرب نگاه بدبينانه دارد و خواهان تجديد نظر در ساختار قدرت در منطقه است. برعکس جریان میانه ‌رو و محافظه كار، خواهان پیگیری صلح خاورمیانه است و دارای روابط بسیار گسترده‌ای با آمریکا بوده و از هم پيمانان استراتژيك غرب محسوب مي‌شود. در جریان تحولات عربی، جريان ميانه رو که در ابتدا به دلیل سرعت وقایع به نوعی تضعیف شده بود كم كم به كنترل اوضاع پرداخت و با همكاري غرب تلاش كرد تا جريان مقاومت را تحت فشار قرار داده و حرکتی را که بعد از انقلاب مصر به سمت جریان مقاومت و ضد آمریکایی منطقه راه افتاده بود متوقف کند تا از این قافله تغییرات در منطقه خاورمیانه بی نصیب نماند و به بازنده مطلق تبدیل نشود (برزگر،1392 :177). مخالفت سوريه با سياست‌هاي آمريكا در منطقه و همسويي با ايران، به رسميت نشناختن اسرائيل و مخالفت با طرحهاي صلح عربي در قضيه فلسطين منجر به احساس خطر از اين ناحيه براي آمريكا و متحدانش شده است. به همين دليل و بنابر اهميت استراتژيك سوريه و سياستي كه اين كشور در قبال اين دولت‌ها اتخاذ كرده باعث مقابله شديد آمريكا و جريان محافظه كار با اين كشور در فضاي بين‌المللي شده است. در همین راستا جريان محافظه كار در تلاش است با منزوی کردن سوریه، یکی از متحدان کلیدی ایران در منطقه که پل ارتباطی با گروههاي مقاومت حزب الله و حماس هم هست، ضربه‌اي به اين جريان بزند. همانطور که می دانیم سوریه اهمیت فوق العاده ای در منطقه استراتژیک خاورمیانه دارد. واقع شدن سوریه در کناره ی دریای مدیترانه و همچنین همسایگی آن با رژیم صهیونیستی جایگاه ویژه ای به سوریه داده است؛ این موقعیت باعث شده که تحولات این کشور و پیامدهای آن با حساسیت های زیادی در محافل منطقه ای دنبال شود. بنابراین در فصل بعدی این پژوهش به سیاست خارجی و رویکرد بازیگران تأثیر گذار در رابطه با تحولات این کشور پرداخته می شود؛ بر این اساس نقش سیاست ترکیه، عربستان سعودی و قطر در خصوص بحران سوریه مورد بررسی قرار می گیرد. همچنین در فصل آخر پژوهش به سیاست جمهوری اسلامی ایران در قبال بحران سوریه پرداخته می شود. فصل چهارم: واکاوی نقش ترکیه، عربستان سعودی و قطر در قبال تحولات سوریه بخش اول: نقش ترکیه در بحران سوریه 4-1- مقدمه با شکل گیری بحران سیاسی در سوریه، بازیگران داخلی، منطقه ای و بین المللی بر اساس منافع و علایق خود جهت گیری مختلفی را در رابطه با این کشور که از اهمیت ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیکی در منطقه نیز برخوردار است، اتخاذ نموده اند. از جمله مهمترین بازیگران منطقه ای که دخالت های آشکاری در تحولات سوریه داشته داشته اند می توان به مثلث ترکیه، عربستان و قطر اشاره کرد. این بازیگران خواهان تغییر نظام در سوریه و با تأکید بر حل منازعه سوریه از طرق خشونت آمیز و مداخله ی خارجی هستند. هر یک از این کشورها دارای منافع خاصی در بحران سوریه می باشند. ترکیه از طریق بحران سوریه تلاش می‌کند تا شکوه و عظمت امپراتوری عثمانی را بازیابد و به گونه‌ای از مسیر سوریه راهی برای ورود به جهان عرب پیدا کند تا به این طریق منافع و خواسته‌های خود را محقق و خود را به عنوان بازیگر مهم و تأثیرگذار منطقه‌ای در راستای افول نقش مصر در منطقه مطرح کند؛ در همین راستا خواستار تغییر موازنه قوای منطقه ای به سود خود می باشد. هدف عربستان سعودی از دامن زدن به بحران سوریه و دخالت در آن تسویه حساب‌های قدیمی با رهبران سوریه و از بین بردن تمام گزینه‌ها و راهکارهای سیاسی برای حل بحران این کشور و از بین بردن پل ارتباطی بین ایران و جنبش‌های مقاومت در منطقه است. قطر با ثروت‌های مالی و نفتی هنگفت و کلان خود طی بحران سوریه تلاش کرده تا طی بحران سوریه نقشی بسیار فراتر از حجم و اندازه خود در عرصه منطقه‌ای بازی کند و تمام تلاش خود را برای اجرای اهداف آمریکا و اسرائیل در منطقه به کار برد و در این راه به حمایت از برخی از گروه‌های «جهادی تکفیری» برای تحقق طرح سیاسی خود برخیزد. اما عاملی که باعث اتحاد این سه کشور برای سرنگونی بشار اسد علی رغم اختلاف و تعارض در مواضع یکدیگر، احساس خطر نمودن از جانب ایران بود. با سقوط صدام حسین در عراق و پس از روی کار آمدن حکومت شیعی در این کشور، منافع این کشور به همدیگر نزدیک شد. قدرت گرفتن شیعیان و ایران در منطقه به نفع هیچ یک ار آنها نبود و منبع خطری برای این بازیگران محسوب می شد. همین امر هم باعث شد که سیاست های ریاض، آنکارا و دوحه به همدیگر نزدیک شود. احساس خطر یا تهدید مشترک باعث نزدیکی این بازیگران شده است و کانون این احساس خطر متوجه ایران و قدرت منطقه ای آن است. ترس از قدرت‌یابی منطقه‌ای ایران باعث شد که رقبایی که احساس تهدید و خطر می کردند به همدیگر نزدیک تر شوند و در خیلی از موارد سیاستهای نزدیک به هم اتخاذ کنند. دو رقیب منطقه ای ایران(عربستان و ترکیه) نیز با سیاستهای مختلف سعی در تضعیف ایران دارند و همین امر هم باعث برخی اتحادها و سیاستهای نزدیک به هم شده است. این مسئله را می توان بر اساس نظریه موازنه قدرت توضیح داد. و می توان به جرأت ادعا کرد که یکی از اهداف اصلی آنکارا و ریاض از پیگیری سیاست های تحریم، فشار، حمایت از معارضین و تغییر نظام در سوریه، تضعیف قدرت منطقه ای و نفوذ ایران در خاورمیانه هست تا توازن قدرت را به سود خود تغییر دهند. 4-2- روابط ترکیه و سوریه در دوران معاصر جنگ جهانی اول، نقطۀ عطفی در سرنوشت ملل عرب و به خصوص سوریه پدید آورد. هنگامی که ناقوس جنگ جهانی اول به صدا درآمد، فرانسه و انگلیس تصمیم خود را برای تجزیه امپراتوری عثمانی گرفته بودند. شروع این جنگ بزرگ، دشمنی وکینه هایی را میان اعراب وترک ها برانگیخت. در طول جنگ، اعراب به رهبری شریف حسین و فرزندانش فیصل و عبدالله به امید کسب استقلال و قومیت عربی با فراموش کردن آرمان های اسلامی در کنار نیروهای مسیحی از انگلیس و فرانسه قرار گرفتند و در مقابل ترک ها که به نوبه خود در کنار آلمان و چند کشور مسیحی دیگر قرار گرفته بودند، ایستادند (امامی،1377: 685)؛ بنابراین پس از قرن ها ارتباط مداوم و نزدیک میان ترکیه عثمانی و بلاد شام، یک دیوار بلند جدایی میان دو کشور ترکیه جدید به رهبری آتاتورک و سوریه جدید که بخش جدا شده ای از سوریه بزرگ به دست استعمار فرانسه بود و قبلا طبق پیمان « سایکس پیکو » حدود آن تقسیم و مشخص شده بود، بوجود آمد. در فاصله بین دو جنگ جهانی، در حالیکه ترکیه تحت حکومت آتاتورک به دنبال یک کشور مدرن غربی و بریدن از ریشه های اسلامی بود نخبگان عرب سوری به تدریج در صدد خروج از آثار باقی مانده از عثمانی و رواج گرایش های ملی گرایی عرب و وحدت عربی بودند. از سوی دیگر، دین اسلام که عامل وحدت میان بخش های مسلمان نشین امپراتور عثمانی از جمله استانبول و دمشق بود، با تعبیرها و تفسیرهای خاص و متفاوت در ترکیه و سوریه مواجه شد و از جانب حکم فرمایان به مایه انفصال و جدایی مبدل گردید (نقدی نژاد، 1387: 60). پس از جنگ جهانی دوم تحولات بین الملی و منطقه ای به کلی سوریه و ترکیه را به دو مسیر مختلف سوق داد. در سوریه نخبگان جدید، قدرت را به دست گرفتند و در جهت برقراری روابط با اتحاد شوری که به عنوان قطب جدید در صحنه بین المللی ظهور کرده بود حرکت کردند و از نظر اعتقادی تحت تأثیر افکار تند ملی گرایی عرب و کمونیسم قرار گرفتند. در حالی که ترکیه با جدیت تمام در جهت عکس آن حرکت نموده و به عضویت کامل پیمان آتلانتیک شمالی« ناتو » درآمد و روابط خود را ایالات متحده آمریکا و کشورهای غربی گسترش داد. مجموعه ی این عوامل ظهور دو طرز تفکر و اندیشه سیاسی متفاوت و متضاد در سوریه و ترکیه را بدنبال داشت که به نوبه ی خود موجب شد دو کشور فاصله بیشتری از یکدیگر بگیرند. علاوه بر این، شناسایی رژیم تصنعی اسرائیل از جانب ترکیه به این بدگمانی ها افزود (نقدی نژاد، 1387: 62-61). در حقیقت می توان گفت که در طول دوران جنگ سرد سوریه به شوروی و بلوک شرق گرایش داشت و امروزه نیز روابط نزدیکی با روسیه دارد؛ در حالی که ترکیه به آمریکا و بلوک غرب گرایش داشت و در حال حاضر نیز از روابط محکمی با ایالات متحده و غرب برخوردار است و از متحدین آنها در منطقه بشمار می آید. همانگونه که ملاحظه شد؛ ترکیه وسوریه از گذشته تا به حال در روابط دو جانبه خود با مشکلاتی مواجه بوده اند. با نگاهی به گذشته تاریخی روابط دو کشور ترکیه وسوریه این نکته محرز می گردد که روابط دو کشور از مناسبات گرمی برخوردار نبوده است و همواره سایه اختلافات بر روابط دو جانبه دو کشور طنین انداز بوده است. در این میان سه اختلاف اصلی بر روابط این دو کشور تاثیر گذار بوده است. اختلاف ارضی در مورد استان هاتای، تقسیم منابع آبی مشترک و مسئله کردها، سه عامل مهم واختلاف انگیز در روابط ترکیه و سوریه بوده اند. سه اختلاف فوق الذکر، در گذشته با درجات مختلفی از شدت و ضعف بر روابط ترکیه و سوریه سایه انداخته اند و همواره باعث ایجاد تزلزل در روابط دوجانبه این کشورها بوده اند، در ذیل به سه اختلاف اصلی میان ترکیه و سوریه در سال های گذشته اشاره می شود. 4-3- عوامل اختلاف انگیز در روابط ترکیه و سوریه 4-3-1- اختلاف ارضی بر سر استان هاتای سوریه و ترکیه درباره حاکمیت بر منطقه هاتای با یکدیگر اختلاف دارند. هاتای یا اسکندرون تا سال 1939بخشی از سوریه بود، اما در این سال فرانسه –که قیمومیت سوریه را بر عهده داشت – آن را به ترکیه واگذار کرد(هدف فرانسه این بود که ترکیه را در جنگ جهانی دوم بی طرف نگه دارد و از گرایش آن به سوی آلمان جلوگیری کند) این مسأله همواره باعث تیرگی روابط دو کشور بوده است. دولت سوریه این واگذاری را غیر قانونی می داند و اغلب در نقشه های جغرافیایی، این استان را به عنوان بخشی از سرزمین خود نشان می دهد(جعفری ولدانی، 1388: 141). مسأله الحاق اسکندرون به ترکیه در دوران قیمومیت فرانسه، همچنان به صورت خاطره تلخ در ذهن سیاستمداران و مردم سوریه باقی مانده و در فرصت های مناسب آن را ابراز کرده اند. مقامات و مردم سوریه همواره واگذاری بخشی از خاک کشورشان به ترکیه اعتراض داشته و معتقدند این عمل از جانب فرانسه در دوران قیمومیت انجام شده و از نظر قانونی اعتباری ندارد. در اواخر سال 1989، وزیر اطلاعات سوریه یک بار دیگر موضوع تعلق اسکندرون به کشور خود را مطرح ساخت. این موضوع واکنش تند آنکارا را به دنبال داشت و احزاب و گروه های سیاسی ترکیه اعم از مخالف یا موافق دولت، موضوع فوق را مغایر با اصل حسن همجواری، فعالیت سوریه در امور داخلی ترکیه و نقض تمامیت ارضی این کشور تلقی نمودند (نقدی نژاد، 1387: 65-64)؛ این اختلاف در اکتبر 1998 به بحران شدیدی در روابط دو کشور منجر شد به طوری که آنها تا آستانه جنگ پیش رفتند. ترکیه نیروهای خود را در مرزهای خود با سوریه متمرکز و این کشور را به انجام عملیات نظامی تهدید کرد. ترکیه حتی دو یاداشت به شورای امنیت سازمان ملل متحد فرستاد و طی آن هشدار داد که به سوریه حمله خواهد کرد(جعفری ولدانی، 1388: 141). به هر حال اختلاف دو کشور محدود به اختلاف ارضی بر سر استان هاتای نیست، بلکه از نگاه سوریه یکی از مهم ترین اختلافات سوریه و ترکیه، مسأله«آب» است. ولی از نگاه ترکیه مسئله «کردها » و حمایت سوریه از آنها اصلی ترین و مهم ترین اختلاف بین دو کشور است. 4-3-2- مسأله تقسیم آب اختلاف سوریه و ترکیه بر سر نحوه استفاده از آب فرات دارای سابقه طولانی می باشد. در اواسط دهه 1970 به موجب توافقی که بین سوریه و ترکیه به عمل آمد، مقرر گردید که ترکیه در هر ثانیه،500 متر مکعب از رودخانه فرات به سوریه بدهد. یک کمیته فنی نیز از سال 1980 به همین منظور تشکیل شد و برای حل این مسئله بارها تشکیل جلسه داده است. سوریه از دهه 1980 همواره نگران جلوگیری از جریان آب فرات توسط ترکیه بود. اما نگرانی این کشور از اواسط دهۀ 1980 بیشتر شد، زیرا ترکیه عملیات طرح آبی جنوب شرقی که به اختصار به آن «گ. ا .پ » گفته می شود، آغاز کرده بود(امامی،1377: 688). تنش بر سر آب زمانی شدت گرفت که در دهه های 1970 و1980، ترکیه ساخت یک سلسه از سدها و طرح های آبیاری موسوم به «گاپ» را آغاز نمود. ترکیه در نوامبر 1989، با اعلام این مطلب که برای آغاز عملیات پر کردن سد آتاتورک از اول ژانویه 1990 برای یک ماه از جریان یافتن آب فرات جلوگیری خواهد کرد، به ترس و نگرانی همسایگانش و به ویژه سوریه دامن زد. در اکتبر 1989، جنگنده های میگ 29 ترکیه یک هواپیمای آموزشی سوریه را در داخل مرزهای آن کشور هدف قرار داده و ساقط نمودند. در این حادثه 5 نفر جان خود را از دست دادند و ظاهراً کل قضیه به اختلاف سوریه و ترکیه بر سر آب مربوط می شده است(استار، 1371: 46). یکی دیگر از مسائلی که موجب افزایش تنش ها در روابط دمشق - آنکارا در مورد مسئله آب گردید، آغاز فعالیت ترکیه برای احداث یک نیروگاه آبی در منطقه بیرجیک بود. اقدام ترکیه برای احداث سد بیرجیک مورد اعتراض عراق و سوریه قرار گرفت. علی رغم تلاش های دیپلماتیک دو کشور برای حل مسالمت آمیز مسئله توزیع آب، این موضوع به صورت لاینحل در تعاملات دو کشور باقی مانده است. از مواضع دولتمردان ترکیه در دهه 1990 چنین می توان استنباط کرد که ترکیه تقسیم عادلانه منابع آبی را منوط به نحوه رفتار سوریه با حزب کارگران کردستان ترکیه نموده بود. چنانچه سوریه دست از تحریک کردهای ترکیه برمی داشت، حل این مشکل دور از تصور نبود. با این حال از دید ترکیه مسأله حمایت سوریه از کردهای تجزیه طلب ترکیه، مهمترین عامل تنش در روابط دو کشور در گذشته بوده است(نقدی نژاد، 1387: 71). 4-3-3- مسأله کردها کردها در ترکیه که اکثریت آن ها در استان های جنوب و جنوب شرقی این کشور سکونت داده شده اند در دوران حکومت عثمانی، حکمرانان آل عثمان را خلیفه مسلمانان می دانستند و از نظر مذهبی بیشتر از جنبه سیاسی به خلفای عثمانی اهمیت می دادند و لذا هنگامی که حکومت جدید ترکیه خلیفه عثمانی را برکنار و حکومت غیر مذهبی (لائیک) را برقرار ساخت، کردها در ابتدا برای بازگشت خلیفه تلاش کردند و در آغاز، مبارزه آنان با دولت مرکزی جنبه مذهبی داشت. برخی از نویسندگان اعتقاد دارند انگیزه کردها در قیام سال 1952 علیه دولت جمهوری ترکیه به هیچ وجه جنبه سیاسی نداشته و با این هدف که کردها باید برای خود کشور مستقلی داشته باشند صورت نگرفته است. صرف نظر از انگیزه های اولیه قیام و شورش علیه دولت مرکزی ترکیه، کردها در طول زمان به تدریج خواهان سرزمینی مستقل با حقوق ویژه می شدند و این مساله به صورت جدی در روابط دوجانبه میان دولت های آنکارا ودمشق مطرح گردید(امامی، 1377: 692). اگر چه کردها علاوه بر شورش 1952در سال های مختلف شورش های پراکنده ای علیه دولت ترکیه به راه انداختند، اما مهمترین و سازمان یافته ترین حرکت کردها علیه آنکارا به دهۀ 1980 باز میگردد. در آوریل 1981 که حکومت نظامیان در ترکیه بر سر کار بود فعالیت چریک های جدایی طلب کرد موسوم به حزب کارگران کردستان (پ .ک .ک) برای نخستین بار در تلویزیون ترکیه مطرح وضمن نمایش دادگاه و محاکمه تعدادی از چریک ها، فعالیت تروریستی آنها محکوم گردید. در طول دهه 1980 کردها چه در داخل و چه در خاک عراق، به کرات توانستند با خرابکاری در لوله های نفت، جریان نفت به ترکیه وجهان خارج را قطع نمایند. به همین دلیل در سال 1984، دولت ترکیه قراردادی با دولت عراق امضاء کرد که به نیروهای نظامی ترکیه اجازه تعقیب و سرکوب کردها را در داخل خاک عراق می داد. این قرارداد مشکلات عملیاتی و تدارکاتی برای حزب کارگران کردستان فراهم نمود. در نتیجه چریک های کرد مجبور شدند که مناطق و پایگاه های خود را در سوریه متمرکز نمایند( امامی، 1377: 693). سوریه به دلیل اختلافات خود با ترکیه و روابط سردی که طی چند دهه گذشته داشته، از برخی جنبش های سیاسی مخالف دولت آنکارا حمایت نموده است که در رأس آنها، پ.ک.ک می باشد. رابطه بین پ.ک.ک و سوریه در سال 1980، به دنبال کودتای نظامی 12 سپتامبر در ترکیه وسخت گیری علیه گروه های چپ و ناسیونالیست کرد، گرم تر شد. سخت گیری حاکمان جدید ترک، اوجالان و تعداد دیگری از رهبران پ.ک.ک را مجبور کرد به سوریه پناه ببرند. مسأله الحاق هاتای به ترکیه، جریان آب فرات و بعضی همکاری های میان ترکیه و اسرائیل، سوریه را مجبور به حمایت از پ.ک.ک کرد(نقدی نژاد، 1387: 71). در ژوئیه 1987 تورگوت اوزال نخست وزیر ترکیه یک موافقت نامه همکاری امنیتی با سوریه امضا نمود که به موجب آن مقام های دمشق تعهد نمودند که از به کارگیری خاک آن کشور توسط « پ .ک .ک » به عنوان پایگاهی علیه ترکیه، جلوگیری نمایند( امامی، 1377: 693)، گر چه مسئولین سوریه فعالیت حزب کارگران کردستان را به میزان زیادی محدود کردند، با این حال دمشق استفاده از این حزب را به عنوان برگ برنده ای به منظور گرفتن امتیاز از ترکیه در مورد آب فرات، مفید واقع دانست. سوریه به دلیل اختلافات خود با ترکیه و روابط سردی که با این کشور طی چند دهه گذشته داشته، از برخی جنبش های سیاسی مخالف دولت آنکارا حمایت نموده است که سه گروه از مخالفان آنکارا یعنی گروه های رادیکال کرد و در رأس آن «پ.پ.ک»، آسالا یا ارتش سری برای آزادی ارمنستان و رادیکال های ترک را شامل می شد. همه ی این گروه ها در پایگاه های واقع در دره بقاع بین مرز سوریه ولبنان (که تا قبل از صدور قطعنامه 1559 شورای امنیت، تحت کنترل سوریه بود) آموزش می دیدند و به عملیات علیه دولت آنکارا دست می زدند(نقدی نژاد، 1387: 71). سوریه به طور متناوب و با توجه به شرایط سیاسی منطقه از گروه های تروریستی به عنوان اهرم فشار علیه ترکیه استفاده کرده است. البته در کنار مسائل فوق در دوره جنگ سرد، چون دو کشور به متحد راهبردی دو ابرقدرت جهانی در منطقه تبدیل شده بودند، در نوع خود بر تضادهای دو کشور افزوده بود. 4-4- تحولی کوتاه در روابط دو کشور اگر چه دو کشور سوریه و ترکیه در گذشته با یکدیگر مشکلات حاد دیرینه داشته اند و ترکیه در تصمیم خود مبنی بر اتحاد با اسرائیل در اواسط دهه 1990، نیم نگاهی به تضعیف سوریه داشته است، و روابط دو جانبه رو به وخامت می رفت، بهر حال روابط دو کشور با امضای توافق نامه همکاری امنیتی آدنا در سال 1998 از مسیر بحران خارج شد و رو به بهبود گذاشت(جعفری ولدانی، 1388: 157). در این دهه ترکیه و سوریه به این نتیجه رسیدند که مشکلات خود را برجسته نکنند و سه اختلاف مهم تاریخی خود را به فراموشی بسپارند و رو به سوی تنش زدایی و عادی سازی روابط دوجانبه بیاورند. به نظر می رسد که تحولات داخلی دو کشور از جمله فشارهای سیاسی از سوی غرب علیه سوریه، وضعیت نامناسب اقتصادی، ضعف نیروی نظامی سوریه در مقابل ترکیه و روی کار آمدن حزب عدالت وتوسعه در ترکیه(نوامبر2002) به همراه تحولات حادث شده در منطقه به دنبال ترور رفیق حریری و خروج نیروهای سوری از لبنان و حمله آمریکا به عراق و تحولات مربوط به آینده عراق باعث شده است که سوریه وترکیه، در روابط خود تجدید نظر کنند. روابط ترکیه و سوریه در دوران حاکمیت حزب عدالت و توسعه بهبود یافت و از وضعیت تنش‌ زای سال‌های دهه 1990 به سطح شراکت راهبردی ارتقا پیدا کرد. بدنبال آن سفر بشار اسد در ژانویه 2004 به ترکیه، که اولین سفر در نوع خود از زمان استقلال سوریه در 1946به شمار می رفت، دیگر جایی برای شک و تردید در آشتی روابط دو کشور باقی نگذاشت و تعامل ترکیه با سوریه استحکام بیشتری به خود گرفت. طرفین چندین قرارداد در خصوص گسترش همکاری اقتصادی، سیاسی و امنیتی بین دو کشور امضاء کردند. از سال 2002 ترکیه بیش از همه همسایگانش سرمایه گذاری اقتصادی و دیپلماتیک در سوریه نمود و در این راستا روابط دو جانبه کشور رونق بسیاری یافت، مرزهای دو کشور به روی اتباع دو طرف گشوده شد و الزام اخذ روادید برای شهروندان ترک و سوری لغو شد. دیدار رسمی بشار اسد از ترکیه در سال 2004 توانست نوید بخش آینده ای بهتر در روابط دو طرف باشد اما شکل و ماهیت حضور ترکیه در صحنه تحولات اخیر سوریه با توجه به بهبود روابط دو طرف در سال های اخیر موجب شگفتی برخی تحلیلگران شده است. 4-5- نگاه دوباره ترکیه به خاورمیانه یکی از اصول اساسی عقاید مصطفی کمال(آتاتورک)، بنیان گذار جمهوری مدرن ترکیه، لزوم دخالت هر چه محدودتر در امور خاورمیانه بوده و آنکارا به استثنای یک دوره کوتاه در دهه 1950، نسبت به آن پای بند بوده است. تمرکز اخیر ترکیه به خاورمیانه به معنی اراده ترکیه برای رویگردانی از غرب نیست. از سوی دیگر، این تغییر نشان دهنده «اسلام گرایی خزنده در سیاست خارجی ترکیه» - آن گونه که برخی ادعا می کنند نیست، بلکه این فعالیت جدید ترکیه را باید پاسخی به تغییرات ساختاری در محیط امنیتی این کشور از زمان پایان جنگ سرد قلمداد کرد که می تواند به عنوان فرصتی برای واشنگتن و متحدان غربی اش برای استفاده از ترکیه به عنوان پلی به خاورمیانه مورد بهره برداری قرار گیرد(لارابی، 1386: 70). در طول بیشتر قرن بیستم، ترکیه از دخالت در امور خاورمیانه دور بود، با این حال از ابتدای قرن 21 به طور قابل ملاحظه ای از سنت کمالیستی فاصله گرفت و تلاش نمود تا به یک بازیگر مهم و تأثیرگذار در منطقه تبدیل شود. در راستای همین سیاست، از سال 2002 تحت حاکمیت حزب عدالت و توسعه ترکیه روابط نزدیکی را با کشورهای منطقه به خصوص ایران، سوریه و عراق آغاز کرد. اساس سیاست خارجی ترکیه در خلال دوران جنگ سرد، پرهیز از شرکت در منازعات مسائل خاص خاورمیانه استوار بود. پس از جنگ سرد، شرایط جدیدی برای دستگاه سیاست خارجی ترکیه بوجود آمد. مجموعه تحولاتی که از اواخر دهه 80 میلادی رخ داد، آنکارا را بر آن داشت تا در جهت ایفای نقش فعال در صحنه بین المللی گام بردارد. ترکیه در دهه 90 میلادی بیش از هر مقطع زمانی دیگری احساس منافع مشترک در خاورمیانه می کند، زیرا احساس شدن مسأله کردها، بحران آب و تحولات آینده عراق از جمله مهمترین مسائلی است که توجه سیاست خارجی ترکیه را به خود معطوف داشته است. با این همه تحرک در سیاست خارجی ترکیه، صرفاً به مرزهای این کشور محدود نشده بلکه دیپلماسی فعال ترکیه از سال های 1993 این نکته را نشان می دهد که در نتیجه تحولات خاورمیانه، سیاست گذاران ترکیه نقش روز افزونی به عنوان قدرت منطقه ای برای خود مفروض می بیند(اخباری، 1383 :240). باگذشت زمان، اشتیاق ترکیه برای دنبال کردن مسیر پیوستن به اتحادیه اروپا به یاس تبدیل شده است و سیاست خارجی ترکیه نیز با این درک به سمت گزینه های دیپلماتیک غیر اروپایی رفته است. بنابراین، ترکیه در قرن جدید به خاورمیانه نگاه می کند و خواهان نفوذ در آن است. در این راستا، ترکیه بازی «راه نئوعثمانی گری» همراه با نوستالوژی احیای ابر قدرتی قرن 16 و17 را شروع کرده است. آنکارا می خواهد به یک رهبر منطقه ای تبدیل شود(نیاکوئی و بهمنش، 1391: 123). ترکیه در سال های اخیر در صدد برآمده است تا در تحولات خاورمیانه نقش فعال تری ایفا نماید و حتی سال 2007 را در سیاست خارجی خود، «سال خاورمیانه» نام گذاری کردند(نقدی نژاد، 1387: 14). حمله آمریکا به عراق در مارس 2003، حضور ترکیه را هر چه بیشتر به سیاست های خاورمیانه ای کشاند و ترکیه را بر آن داشت تا خود را الگویی برای کشورهای خاورمیانه و حتی جهان اسلام معرفی نماید. ترکیه چند سالی است که چنین هدفی را دنبال می کند و قصد دارد در منطقه، جهان و کشورهای اسلامی به عنوان بازیگری مهم و الگو مطرح شود. رهبران ترکیه درصدد هستند با تأثیرگذاری در جنبش های اخیر منطقه، گروههای مختلف در سوریه و گروههای مشابه در کشورهای عربی مشمول بهار عربی مدل کشورداری خود را به عنوان نمونه و الگو به آنها نشان دهند تا از این طریق بتوانند به هدف اصلی خود که همانا تبدیل شدن به بازیگر مهم در منطقه است نائل شوند. 4-6- رویکرد سیاست خارجی ترکیه در قبال بحران سوریه به زعم تحلیل گران، در سیاست خارجی ترکیه، ترکیبی ناهمخوان از غرب گرایی، ملی گرایی، منطقه گرایی مسالمت جو، برتری طلبی منطقه ای، سکولاریسم، عرف گرایی، استقلال طلبی، مردم گرایی و ترک گرایی وجود دارد که منجر به برخی از رفتارها ی متناقض در عرصه سیاست خارجی این کشور در دهه های اخیر شده است. یکی از رفتارهای سوال برانگیز ترکیه، سیاست خارجی این کشور در قبال بحران سوریه است که با روند رفتارهای چند سال اخیر دولت اردوغان در عرصه بین المللی در تناقض آشکار است. در حالی که سیاست خارجی حزب اسلام گرای عدالت و توسعه از آغاز سال 2000مبتنی بر تنش زدایی با همسایگان و گرایش به نقش آفرینی مثبت و مستقل منطقه بود، ناگهان با بحران سوریه، این سیاست دچار چرخش شده و مبنای تبعیت مشروط و همراهی با غرب به ویژه دولت آمریکا گسترش یافته است. (حسینی، 1391: 119) بطور کلی سیاست خارجی حزب عدالت و توسعه ترکیه در قبال تحولات سوریه را باید به دو دوره ی مجزا تقسیم کرد. 4-6-1- مرحله ی اول؛ نصحیت و ارشاد این دوره با آغاز شکل گیری بحران در سوریه از 15 مارس 2011، آغاز می شود و تا نیمه آوریل همان سال امتداد می یابد. در این برهه ی زمانی شاهد خطاب های مکرر سیاستمداران ترک برای اقناع اسد برای انجام اصلاحات بودیم. در ابتدا دولت آنکارا با تشویق بشار اسد به انجام اصلاحات اساسی در سوریه در صدد حل بحران این کشور که بی تردید امنیت و منافع ملی این کشور را تحت تأثیر قرار می داد برآمد، در این دوره آنکارا ابتدا تلاش کرد تا حکومت بشار اسد را به اصلاحات ترغیب نماید و تمام سعی و تلاش خود را برای مهیا کردن راه و روش برای چگونگی و نحوه انجام اصلاحات در سریع ترین زمان در سوریه انجام داد. در همین راستا رجب طیب اردوغان، در آوریل 2011 داوود اوغلو و گروهی از مقامات بلند پایه را به دمشق فرستاد. در این دیدار بر لزوم انجام اصلاحات در اسرع وقت و همچنین بر ضرورت مذاکره با مخالفان و امتیاز دهی به گروه های دیگر اشاره شد(باگیر،2011: 7). 4-6-2- مرحله ی دوم؛ تهدید و فشار این دوره از 15 آوریل 2011 آغاز شده و تا به امروز ادامه دارد. با گذشت زمان، دولت آنکارا به این نتیجه رسید که نصیحت و ارشادات آنان به دولت سوریه و شخص اسد در جهت مخالف خواسته های آنان می باشد، این امر موجب شد که سیاست های آنکارا بر محور نزدیکی بیشتر به اپوزیسیون و رویارویی با دولت بشار اسد چرخش پیدا کند، مقامات ترک همواره خطاب هایی مکرر با لحن تند در مورد مسائلی همچون لزوم کناره گیری بشار اسد و عدم سکوت در مورد تحولاتی که در داخل سوریه رخ می دهد، بیان کرده اند(حسام، 2013: 168). ترکیه به عنوان میزبان شورای ملی سوریه و ارتش آزاد این کشور به طور آشکار و پنهان با اعطای کمک های مالی و نظامی در کنار اپوزیسیون قرار گرفت و بر پیچیدگی بحران سوریه افزود. ترکیه یکی از اصلی ترین بازیگران منطقه ای تأثیر گذار در بحران سوریه است که به رغم رویکرد محتاطانه اولیه و کوتاه مدت خود، با حمایت از گروه های مخالف و انتقال کمک های مالی و تسلیحاتی به مخالفین بر رویکرد تغییر رژیم در سوریه پافشاری کرده است(اسدی، 1391: 159). آنکارا با دادن تسهیلات سیاسی و لجستیکی به مخالفان سیاسی و نظامی دمشق گام‌های زیادی در روند سیاست خصمانه و دشمنی علیه دولت سوریه برداشته است. پس از آغاز تحولات در سوریه، ترکیه کوشیده است نقشی پررنگی را در تحولات و پرونده سوریه به عهده گیرد. نقشی که این کشور را اکنون به یکی از بازیگران اصلی و منطقه ای پرونده سوریه تبدیل کرده است. با شروع تحرکات در سوریه، موضع گیری ترکیه به موضوعی پیچیده و متغیر تبدیل شده است. پس از بالا گرفتن موج اعتراضات و درگیری ها در سوریه که مهاجرت بخشی از مردم سوریه به خاک ترکیه را در پی داشت، موضع این کشور نیز دچار تغییر و تحولاتی شد طوری که عملاً ترکیه از تغییر حکومت در سوریه دفاع کرده است. ترکیه در مواضع اخیر خود بیان کرده است که حکومت سوریه باید از قدرت کناره گیری کند. ترکیه همچنین سعی کرده تا پذیرای جریانات اپوزیسیون سوری باشد بر این اساس تا کنون اجلاس های مختلفی در این کشور برگزار شده است. همچنین جریانات اپوزیسیون سوری از جمله اخوان المسلمین این کشور با ترکیه روابط حسنه بسیاری دارند(نیاکوئی،1391: 168). ترکیه همچنین تحریم هایی را به صورت یکجانبه و در همکاری با بازیگران غربی علیه سوریه اعمال می کند. گذشته از این گزارش هایی در خصوص نقش ترکیه در گسترش ناآرامی های سوریه نیز مطرح است از جمله مرکز مطالعات جهانی روسیه اعلام کرده است که مدارکی در رابطه با نقش ناتو و ترکیه در جهت ایجاد ناآرامی و بی ثباتی و مداخله نظامی در سوریه در دست دارد (فنایی،1390: 29). با گذشت زمان، انگیزه ترک ها در جهت سرنگونی اسد راسخ گردید و در این مسیر از هیچ اقدامی حتی تهدید به حمله نظامی فرو گذار نکردند. ترکیه همسایۀ بزرگ سوریه، به مقابله با این کشور پرداخت و درهای خود را به برای هزاران نفر از پناهندگان سوری گشود و به سوریه اولتیماتوم نهایی داده است و حتی این کشور را تهدید به دیوان بین المللی دادگستری نموده است. در واقع شدت گرفتن حوادث در سوریه، ترکیه را مجبور به رها کردن سیاست صفر کردن مشکلات کرده است. به عبارتی در ماه های نخست ماجرای سوریه، ترکیه تصمیم نهایی در مورد برخورد با بشار اسد نداشت، اما با گذشت زمان، بدون شک اردوغان آتش در سوریه را به عنوان یک فرصت منحصر به فرد تاریخی برای تسلط منطقه ای دید و در حال شرط بندی و ریسک در سوریه است. آنکارا در بازی خود در حال منزوی کردن و مجازات بشار اسد است و معتقد است سرمایه گذاری بر روی او باصرفه نیست. در حال حاضر آنکارا متوجه شده است که اسد آینده ای ندارد، بنابراین باید روی شورش ها سرمایه گذاری کند. سیاست خارجی ترکیه مؤید این است که رویکرد اخلاقی به سیاست، چشم انداز خامی است و در این راه ممکن است نیاز به قربانی کردن دیگران به نفع خود باشد. سخنان مقامات ترک نیز تصدیق کننده مطالب پیشین است. به گزارش دیلی استار در انتهای تابستان 1390، اردوغان نخست وزیر ترکیه گفت:«حکمرانان سوریه که روزی هم پیمانان نزدیک ترکیه بوده اند، در عوض سرکوب خونبار مردم خود، سقوط خواهند کرد». رجب طیب اردوغان همچنین پیش بینی کرد که انزوای سوریه عمیق تر شود(نیاکوئی و بهمنش، 1391: 127). همانگونه که اردوغان گفت، سوریه دروازه ورود ترکیه به خاورمیانه عربی است. در واقع سوریه تنها مسیری است که ترکیه در حال حاضر به آن امیدوار است، که با تغییر نظام در سوریه موقعیت منطقه ای خود را بهبود بخشد. به عبارت دیگر می توان گفت مهم ترین دلیل بازی اخیر ترکیه، خلاص شدن از یک تنگنای شدید جغرافیایی است. در این میان روابط نزدیک حزب عدالت وتوسعه ترکیه با اخوان المسلمین سوریه که مهمترین بخش اپوزیسیون این کشور می باشند را نیز باید در نظر داشت. در واقع از نظر بسیاری از ناظران، با توجه به نفوذ ترکیه بر بسیاری از جریانات اپوزیسیون سوری، بحران اخیر در سوریه می تواند زمینه افزایش نفوذ ترکیه را در این منطقه فراهم آورد(همان، 128). ترکيه به عنوان بازيگر منطقه اي با پناه دادن مخالفان و انتقادات مکرر این کشور از رژیم بشار اسد و تلاش برای ایجاد منطقه پرواز ممنوع در شمال این کشور که بتواند به مثابه پایگاهی برای سازماندهی مخالفان اسد و شروع حملات از این منطقه به داخل خاک سوریه عمل کند و در واقع نقشی همانند بنغازی در لیبی را داشته باشد، نقش زیادی در این پروژه دارد(برزگر،1392: 193). ترکیه از طریق بحران سوریه تلاش می‌کند تا شکوه و عظمت امپراتوری عثمانی را باز یابد و به گونه‌ای از مسیر سوریه راهی برای ورود به جهان عرب پیدا کند تا به این طریق منافع و خواسته‌های خود را محقق و خود را به عنوان بازیگر مهم و تأثیرگذار منطقه‌ای مطرح کند. ترکیه حلقه وصل و پل ارتباطی میان مخالفان منطقه ای و فرامنطقه ای، دولت سوریه بوده وبه عنوان عضو ناتو در تشدید اقدامات علیه دمشق نقش آفرین بوده است. آنکارا با دادن انواع امتیازات و تسهیلات به جریانات و طیف های مختلف معارضه سوریه به ویژه معارضه نظامی و مسلح سیاست خصمانه خود در ازای دمشق آشکارا نمود. ترکیه با اتخاذ سیاست تهدید و تنش؛ به مناسبات خود با سوریه آسیب جدی رساند. بر این اساس ترکیه عامل رادیکال کردن بحران در سوریه شد؛ آمریکا و اروپا را بارها تشویق کرد که در این بحران درگیر شوند؛ شورای امنیت را تا مرز انشقاق پیش برد تا امکان مداخله بین المللی را درسوریه فراهم آورد و وقتی از اینکار ثمری نبرد به دنبال بالکانیزه کردن سوریه افتاد. بر اساس این برنامه ترکیه به هر شیوه ای که بود ناتو را به این منطقه کشاند و از ناتو در خواست کرد که در مرز دو کشور موشک های پاتریوت مستقر کند و با قطر و عربستان برای اعزام پول و اسلحه برای شورشیان سوری هماهنگی و همراهی کرد. این اقدامات نه تنها باعث سردی روابط بلکه باعث اختلاف بین ترکیه و همسایگانش و حتی بزرگترین همسایه اش یعنی روسیه نیز شد. در مجموع می توان گفت سیاست ترکیه در قبال سوریه و همسویی با آمریکا و غرب، بخشی از سیاست های کلان ترکیه در منطقه، مبنی بر تلاش برای تبدیل شدن به کشوری تعیین کننده در منطقه می باشد. در ابتدای بحران، از اظهارات اردوغان نخست وزیر ترکیه و تمایل داود اوغلو و مشارکت فعال وی در نشست های وزاری امور خارجه کشورهای عربی این نکته نمایان می شد که بحران سوریه زمان زیادی را سپری نخواهد کرد؛ و به مدت کمتر از نه ماه نظام حاکم ساقط می شود. علی رغم اظهارات و جهت گیری تند و افراطی اردوغان در قبال پرونده تحولات سوریه، لکن این بحران همچنان ادامه دارد (عبدالباری: 2012). 4-7- دلایل تغییر رویکرد سیاست خارجی ترکیه در قبال تحولات سوریه در مورد دیدگاه ها و اقدامات ترکیه نسبت به تحولات سوریه و اهداف آن از ایفای نقش در بحران سوریه را می توان در قالب تئوری رئالیستی و موازنه قوا مورد بررسی قرار داد. در مورد عمده ترین اهداف ترکیه از نقش آفرینی در تحولات سوریه می توان به : توجه به منافع ملی، ایفای نقش رهبری در منطقه و ایجاد تغییر در موازنه ی منطقه ای اشاره کرد. در ذیل اشاره ی کوتاهی به هر کدام خواهیم داشت. 4-7-1- توجه به منافع ملی اگر چه در دوره اردوغان و در راستای سیاست «به صفر رساندن مشکلات با همسایگان» تركيه به گسترش روابط با سوريه پرداخت. اما در پی انقلاب هاي عربي رویکرد ترکیه نسبت به سوريه كاملاً عوض شد. زمينه اصلي اين چرخش اولويت نگاه تركيه در روابط با غرب مي باشد. اما علی رغم بهبود روابط دو کشور طی سال های اخیر، چرخش رویکرد اردوغان نسبت به سياست هاي بشار اسد در پی تحولات اخیر در سوریه ناشی از عوامل داخلي چون اهمیت به منافع ملی در سیاست خارجی ترکیه و عوامل خارجي چون نقش کشورهای خارجی به ویژه آمریکا و اتحادیه اروپا می باشد(برزگر،1392: 310). بدیهی است که تمام بازیگران سعی دارند در سایر تحولات حداکثر منافع را بدست آورند. منافع ملی کشورها ایجاب می کند که بازیگران برای کسب منافع و اهداف تعریف شده خود در این تحولات نقش بازی کنند. ترکيه نیز به عنوان بازيگر منطقه اي حاضر در مسأله سوريه با تبعيت از آموزه‌هاي «رئاليستي» حاکم بر سياست خارجي خويش در صدد بهره برداري بيشتر و به تبع آن تأمين حداکثری منافع ملي خويش در ابعاد گوناگون وجودی از طريق مشارکت در بحران سوريه بوده است. دولت ترکيه ضمن تبعيت از اصول و مباني شکل دهنده سياست خارجی خويش که مبتني بر آموزه‌هاي واقعگرايانه که تأکيد بر قدرت به خصوص ابعاد نظامي آن، اولويت بخشيدن به منافع ملي، اعتقاد به شرايط هرج و مرج گونه (آنارشيک) نظام بين الملل، فقدان اقتدار مرکزی در سياست بين الملل، عقلانيت رفتاری دولت‌ها در تامين حداکثری منافع ملی و همچنين عدم امکان توسعه همکاری های بين المللي از ويژگي‌هاي بارز آن می ‌باشد، از همان ابتدا به عنوان يکي از بازيگران تأثيرگذار فارغ از ابعاد منفي يا مثبت ماهيت تأثيرگذاری خويش، در بحران سوريه شناخته شده است که از آغاز بحران در سوريه سعي کرده است با حمايت از نيروهای معارض داخلی و تقويت آن‌ها، زمينه‌های سرنگوني بشار اسد را فراهم کرده و در نهايت با سقوط نظام سياسی سوريه به آنچه که مي‌خواست و در صدد آن بوده است يعني تغيير ساختاری نظام سياسي سوريه و متعاقب آن تحقق مقام مرجعيت منطقه ای ترکيه از اين راه، دست يازد. واقعيت اين است که ترکيه از همان ابتدا در راستاي تحقق «حاصل جمع جبري صفر» وارد بازی استراتژيکی با سوريه شد. به اين معنا که هر ميزان امتيازي که ترکيه به دست خواهد آورد به همان ميزان امتياز را سوريه بايد از دست بدهد. يعنی نتيجه برای دولت ترکيه مثبت و برای سوريه منفي باشد. يا به عبارت بهتر، برآيند و نتيجه نهايی بازی برد ترکيه و باخت سوريه شود (خوشایند، مهر1391). 4-7-2- ایفای نقش رهبری ترکیه در تلاش است به جای جایگاه بی طرفانه در امور خاورمیانه، تبدیل به بازیگری مهم در این منطقه گردد(امیدی و رضایی، 1390: 233). اهمیت ترکیه در منطقه به شکل مستمر، در حال افزایش است و تمایل ترک ها برای تبدیل شدن به بازیگر اصلی منطقه، بر بیشتر تلاش‌های دیپلماتیک آنها سایه انداخته است، اما دقیقاً نمی توان سیاست ترکیه را تعریف کرد. آشکار است که ترکیه به انتقاد شدید از بشار اسد و حکومت بعث این کشور می پردازد و اظهارات ترک‌ ها هر روز به مواضع سران آمریکا نزدیکتر می شود. ترک‌ ها پناهندگان سوری را که خواهان عبور از مرزها هستند در پناه خود می گیرند(والرشتاین، 2012). یکی از اهداف اصلی ترکیه از نقش آفرینی در تحولات سوریه را باید در بلند پروازی های آنکارا در دست یابی به نقش رهبری سیاسی در منطقه دانست. ترکیه در صدد است با بهره گیری از نفوذ خود در سطح منطقه در ظاهر با حمایت از اعتراضات مردمی در خاورمیانه به عنوان یکی از مؤلفه های قدرت نرم در سیاست خارجی خود استفاده کند تا در صورت بروز هر گونه تغییر در کشورهای منطقه جای پای خود را در سیاست های دولت های بعدی باز کند. در این میان ترکیه نیز ضمن همراهی با غرب و تثبیت موقعیت خود به عنوان مدلی میانه رو و مترقی از کشوری اسلامی، خود را به عنوان بازیگری مهم در جهان اسلام و خاورمیانه مطرح خواهد کرد. از سوی دیگر با ادامه حمایت از فلسطین خود را به عنوان پرچمدار مقاومت در منطقه معرفی خواهد نمود (برزگر،1392 :193). 4-7-3- ایجاد تغییر در موازنه ی منطقه ای تحولات اخیر در خاورمیانه را می توان به عنوان محور اصلی تغییر در موازنۀ قدرت منطقه ای دانست. هر گونه جابه جایی در ساخت قدرت سیاسی کشورهای منطقه، دارای ییامدهای راهبردی برای کشورهای مختلف خواهد بود. به عبارتی دیگر، جا به جایی قدرت و رهبران سیاسی در خاورمیانه نه تنها منجر به ایجاد خلاء قدرت در سطح منطقه ای می شود بلکه می توان آن را زمینه ساز دگرگونی های بنیادی تری در حوزۀ امنیت منطقه ای دانست. بنابراین تحولات مربوط به بهار خاورمیانه بر معادله قدرت و موازنه منطقه ای خاورمیانه تأثیرگذار خواهد بود. در این راستا کشورهایی همانند ترکیه و عربستان در صدد برآمدند تا بر موازنۀ منطقه ای تاثیر به جا گذارند. بنابراین ترکیه و بازیگرانی که نقش رقیب منطقه ای ایران ایفا می نمایند، تلاش دارند تا نقش ایران در برقراری امنیت منطقه ای در خاورمیانه را کاهش دهند. به همین دلیل از یک سو درصدد تغییر موازنه قدرت منطقه ای علیه جمهوری اسلامی ایران هستند، از سوی دیگر تلاش می کنند تا موج های جدید نوگرایی را در حوزه شکل بندی های قدرت منطقه ای تحت تأثیر قرار دهند(مصلی نژاد،1391: 35). ترکیه همواره ایران را به عنوان یک رقیب در منطقه می بیند. این کشور رقابت تاریخی در خاورمیانه با ایران دارد اگر چه این رقابت یک رقابت یک رقابت نرم ژئوپلیتیکی می باشد که در سال های گذشته شدت بیشتری پیدا کرده است. بعد از حمله آمریکا به عراق و بدنبال آن خروج نظامیان آمریکایی، ایران نقش فعال تری در عراق پیدا کرده است، علاوه بر آن از طریق گروه های طرفدار خود در لبنان توانست جایگاه خود را در این کشور تثبیت کند؛ همچنین خواهان برقراری و گسترش روابط با مصر می باشد ؛ از طرف دیگر حمایت های مطلق ایران از نظام اسد باعث بی اعتمادی گروهی از مردم سوریه شده است، از این زمان فرصت برای ترکیه هموار شد که با ایجاد تغییر در نظام سوریه، این کشور را از هم پپیمانی با ایران جدا کند. به خصوص که ترکیه از حمایت آمریکا نیز برخوردار است(نیفین، 2011). از یک دهه گذشته همواره این مسأله در سطح منطقه مطرح بوده است که توازن استراتژیک منطقه ای به هم خورده است و ایران جایگاه ویژه و برتری در سطح منطقه به دست آورده است، از جمله کشورهای منطقه که نسبت به این مسأله واکنش نشان دادند رژیم صهیونیستی و عربستان سعودی بودند و در مقابله با ایران، تشییع و مقاومت برآمدند. بعد از تحولات اخیر منطقه ترکیه نیز به تدریج به این جریان نزدیک شده است و درصدد جلوگیری از نقش ایران در منطقه پرداخت. آنکارا معتقد است در صورتی که بشار اسد حفظ شود، موازنه بین ایران، عراق و سوریه دسترسی ترکیه به خاورمیانه را با مشکل مواجه خواهد کرد. ترکیه بر این تصور بوده است که با تغییر نظام حکومتی در سوریه و روی کار آمدن دولتی نزدیک و همراستا، می تواند حوزه نفوذ خود را در منطقه خاورمیانه و شرق مدیترانه گسترش دهد. به همین دلیل سیاست خارجی این کشور برای اینکه در آینده جای پای محکمی در سوریه برای خود ایجاد کند به حمایت مخالفین بشار اسد پرداخته است. رئاليسم حاکم بر سياست خارجي آنکارا، سياستمداران ترک را واداشته است تا از نخستين روزهاي آغاز تحولات سوريه تمام قد در مقابل دمشق قرار گرفته و با استفاده از تمامي اهرم‌هاي تحت اختيار خود اعم از قابليت‌هاي سياسي، توانمندي‌هاي اقتصادي، پتانسيل‌هاي استراتژيکي، امتيازات ايدئولوژيکي و نفوذ فرامنطقه‌اي، بدنبال تحقق اهداف از پيش تعريف شده خويش در ابعاد سياسي، امنيتي، ايدئولوژيکي و... با استفاده از تحولات سوريه و فرصت‌هاي ناشي از بحران موجود در دمشق باشند. حمایت از اپوزیسیون سوری و برگزاری کنفرانس برای آن ها در ترکیه و همچنین پذیرایی از مردم سوریه در مرزهای مشترک دو کشور، نشان‏دهنده تمایل ترکیه برای تغییرات سیاسی در سوریه است. این سیاست ترکیه می ‏تواند منجر به تضعیف جایگاه ایران در سوریه و در نتیجه در لبنان و غزه شود و توازن منطقه‏ ای را به ضرر ایران تغییر دهد(برزگر،1392 :154). 4-8- چالش ها و فرصت های ترکیه نسبت به رویکرد خود در تحولات سوریه بحران سوریه همزمان تأثیرات مثبت و منفی متعددی برای ترکیه دارد و با توجه به مجاورت جغرافیایی و پیوندهای قومی – فرقه ای بین ملت دو کشور، این تأثیرات گسترده و عمیق خواهد بود. در حالی که پیشرفت بحران بر اساس اهداف و سیاست های ترکیه می تواند دستاوردهای مهم و تعیین کننده ای برای این کشور داشته باشد، به همان نسبت پیامدهای منفی بحران برای ترکیه خطر ساز و تهدید آور است. در شرایطی که برخی پیامدهای منفی بحران سوریه برای ترکیه نمودار شده است، در مورد دستاوردهای راهبردی تحولات برای این کشور نمی توان با اطمینان سخن گفت. در مورد دستاوردهای مثبت بحران سوریه برای ترکیه، مقامات ترک امیدوار هستند که با محقق شدن تغییر رژیم در سوریه و به قدرت رسیدن دولتی همگرا متشکل از گروه های نزدیک مانند اخوانی ها بتوانند در دو حوزه منافع ژئوپلیتیک و موازنه قدرت منطقه ای دستاوردهایی تعیین کننده کسب کنند(اسدی، 1391: 159). ترکیه قبل از بحران سوریه دکترین عمق راهبردی را در روابط با سوریه به صورت افزایش نفوذ اقتصادی و گسترش روابط سیاسی تعریف کرد. اما پس از آغاز ناآرامی ها در سوریه، فرصت را برای توسعه نفوذ ژئوپلیتیک خود در این حوزه به عنوان جزئی از امپراطوری عثمانی در گذشته مناسب دید. این سیاست در قالب نوعثمانی گری ترکیه در منطقه تفسیر و گفته می شود راهبرد ترکیه در بی معنا کردن مرز ها به صورت دوفاکتو و در عین احترام به استقلال ملی، الزامات ژئوپلیتیک برای بازگشت به حیات خلوت امپراتوری عثمانی به وجود می آورد. بر این اساس یکی از دستاوردهای محتمل ترکیه در صورت تحقق سیاست تغییر رژیم در سوریه گسترش نفوذ ژئوپلیتیک این کشور در حوزه سوریه و مدیترانه است که ترکیه را از مزایای مهم سیاسی، اقتصادی و منطقه ای برخوردار خواهد کرد(فلاح، 1390: 239). دومین دستاورد ترکیه در صورت تغییر رژیم در سوریه و روی کار آمدن دولتی همراستا و متحد در این کشور برای ترک ها ارتقای جایگاه این کشور در موازنه قدرت منطقه ای است. ترکیه تاکنون در حوزه مدیترانه نقش فعالی ایفا نکرده است، لذا گسترش نفوذ در نتیجه تغییر رژیم در سوریه می تواند ضمن کاهش نقش ایران و محور مقاومت به افزایش نقش ترکیه در این منطقه بینجامد که در این صورت جایگاه منطقه ای نوین و مهمی برای ترک ها در خاورمیانه رقم خواهد زد(اسدی، 1391: 161). اما تبعات منفی و تهدیدهای بحران سوریه با تداوم و تشدید این بحران، در ابعاد مختلف برای ترکیه بروز کرده است یا انتظار بروز آن وجود دارد. مهم ترین این تهدیدها و پیامدهای منفی را می توان شامل مشکل کردی و خودمختاری کردهای سوریه، نارضایتی داخلی در ترکیه، رشد و گسترش افراط گری ناامنی و تروریسم در ترکیه و محیط پیرامونی آن و گسترش اختلافات و رقابت های منطقه ای ترکیه برشمرد. اشتباهات محاسبه ای ترکیه در مورد بحران سوریه، علاوه بر مشکلاتی که در سیاست خارجی برای این کشور به ارمغان آورده است، در سطح داخلی نیز دولت اسلام گرا را با چالشهایی مواجه کرده است. اولین مسأله ناشی از بحران سوریه، بالا گرفتن مجدد مشکل کردهاست؛ مشکلی که همواره وجود داشته است و به واسطه این حوادث تشدید شده است. مشکل کردها یکی از عمده ترین مشکلات ترکیه در دهه های گذشته بوده است. در حالی که وضعیت کردهای شمال عراق در طول دو دهه گذشته، به خصوص پس از سال 2003 به دغدغه ای مهم برای ترکیه تبدیل شده است، بحران سوریه و شرایط جدید کردهای سوریه مسأله کردی را به صورت بسیار جدی تری برای مقامات ترک به عنوان تهدید امنیتی مطرح کرده و این معضلی است که بسیاری از محاسبات ترکیه در خصوص بحران سوریه را به هم زده است. عقب نشینی بخش اصلی نیروهای سوریه از مناطق کرد نشین و در نتیجه، کنترل شهرهای این منطقه توسط جنگجویان کرد و هم چنین ائتلاف و همگرایی گروه های کرد برای اداره این منطقه از تحولاتی مهم است که ترک ها را نگران کرده است. اما نگرانی اصلی ترکیه آن است که تنها سازمان قدرتمند کرد در سوریه به نام اتحاد دموکراتیک پیوندهای نزدیکی با پ.ک.ک دارد، لذا فضایی جدید برای قدرت گرفتن و فعالیت نظامی این گروه ایجاد می شود(اسدی، 1391: 161) این مسأله مجدداً پررنگ شده است و ممکن است ترکیه بیش از پیش با این چالش مواجه شود. این اتفاق ناشی از تحولاتی است که در وضعیت کردهای سوریه پیش آمده است و تداوم بحران یا گسترش آن می تواند روز به روز بحران کردی در ترکیه را تشدید کند. با گسترش ناآرامی ها در سوریه و خروج نیروهای دولتی این کشور از مناطق شمالی کردنشین، شرایط برای ظهور دوباره منطقه خودمختار کرد در آنسوی مرزهای ترکیه، پس از عراق این بار در سوریه فراهم شده است. این موضوع با توجه به تأثیر بر وضعیت و تقاضاهای کردها در داخل مرزهای ترکیه به چالشی جدی برای این کشور تبدیل شده است. ادامه اختلاف و طرد گروه های کرد از سوی مخالفان دولت سوریه، از یک سو باعث رادیکالیزه شدن گروه های کرد این کشور خواهد شد. از سوی دیگر در اختیار گرفتن کنترل شهرهای کردنشین بدون همکاری با مخالفین حکومت سوریه، به کردهای این کشور این توانایی را خواهد بخشید. بدون تردید این وضعیت در راستای منافع و امنیت ملی ترکیه نخواهد بود(برزگر،1392 :210-208). مشکل دیگری که می توان برای دولت آنکارا متصور شد، مواجهه دولت با واکنش و نارضایتی های علوی های ترکیه است. به هر حال حدود بیست درصد جمعیت ترکیه را علوی ها تشکیل می دهند. علوی ها از سیاست ترکیه در قبال سوریه که با مسائل فرقه ای و طایفه ای ترکیب یافته ناراضی هستند، این گروه از پتانسیل لازم برای ایجاد چالش برای ترکیه برخوردار است. این مسأله به نارضایتی ها در ترکیه افزوده است. مسأله دیگری که بسیاری آن را خطری جدی برای ترکیه ارزیابی می کنند، رشد افراطی گری در منطقه است. به هر حال سوریه، در همسایگی ترکیه مرکز تروریست ها و اسلام گرایان افراطی، القاعده و سلفی ها شده است و هیچ تضمینی وجود ندارد که این رادیکالیسم به درون مرزهای ترکیه نیز سرایت نکند. گسترش تروریسم در منطقه، به خصوص ورود گروه های تروریستی مختلف مانند القاعده به سوریه در بلند مدت به عنوان تهدیدی برای امنیت ملی ترکیه خواهد بود(اسدی، 1391: 161). از ابعاد منفی دیگر بحران سوریه برای ترکیه می توان به اشتباه استراتژیک دولت آنکارا در اتخاذ رویکردی مقابل سیاست تنش صفر این کشور با همسایگان و سردی روابط با همسایگان خود از جمله ایران و عراق اشاره داشت. در بحران سوریه، ترکیه عملاً در طرف جبهه ای قرار گرفته است که در صدد مقابله با ایران، تشیع و محور مقاومت است. این نقش باعث نگرانی جمهوری اسلامی ایران شده و بر روابط دیرپای دو کشور که از به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه ایجاد شده سایه افکنده است(نیاکوئی،1391: 168). بخش دوم: نقش عربستان سعودی در بحران سوریه 4-9- روابط عربستان سعودی و سوریه روابط عربستان و سوریه در زمان بشار اسد به دلایلی از جمله تحکیم روابط سوریه با ایران، دخالت سوریه در لبنان - که برای عربستان از اهمیت ویژه ای برخوردار بود- و بدنبال آن ترور رفیق حریری (2005) نخست وزیر اسبق لبنان تیره شد. این امر به دنبال خود کاهش حجم سرمایه گذاری عربستان در سوریه را به دنبال داشت( عمر حسن، 2012)؛ اما از نیمه های سال 2008 تا سال 2011 بهبودی در روابط دو طرف به وجود آمد. به گونه ای که ملک عبدالله، پادشاه عربستان در اکتبر 2009 به دمشق سفر کرد. اما با آغاز تحولات سوریه، عربستان تصمیم گرفت که بر سر سرنگونی اسد قمار کند، گفته مشهوری را پادشاه عربستان در آگوست 2011 بر زبان راند؛ مبنی بر این که خشونت برای کشور او قابل قبول نیست و از اسد می خواهد که جلوی کشتار را بگیرد روابط دو کشور تیره شد. در واقع در طی چند دهه اخیر، روابط سعودی ها با سوریه کاملا جنبه رقابت گونه داشته است و عامل شکست بسیاری از طرح های عربستان در لبنان، مناطق فلسطینی و ... را در سیاست ها و برنامه های سوریه جستجو می کند. تنش ها میان سوریه و عربستان بعد از سقوط صدام حسین و قدرت گیری نیروهای شیعی در عراق دو چندان شده است و باعث گردیده است که عربستان سیاست تضعیف نظام سوریه را در دستور کار قرار دهد. لذا عربستان سعودی از سال های 1982 به بعد، به حمایت از سلفی های سوری پرداخته است و آن را هم اینک به اوج رسانده است. 4-10- رویکرد سیاست خارجی عربستان سعودی در قبال بحران سوریه رژیم سیاسی عربستان به گفته بهجت کورانی، متخصص جهان عرب، در چارچوب نظام های استبدادی قبیله ای سلسله ای طبقه بندی می شود(کرمی، 1390: 81). این رژیم اقتدارگرا همواره با تکیه بر سیاست چماق و هویج( السیف أو المنسف)، تاکنون توانسته است سلطه ی خود را ابقاء و تحکیم کند. در رژیم های اقتدار گرا، از آنجا که سازوکار نهادینه شده ای برای انتقال قدرت وجود ندارد و سازگاری با تحولات داخلی و خارجی برای رژیم ایستا اغلب دشوار و حتی غیر ممکن است، چنین رژیمی همواره از دریچه ی امنیت به تحولات می نگرد و در تعامل با چالش های آن، از ابزارهای امنیتی بهره می گیرد. هر چند در کنار ابزارهای امنیتی چه بسا از مشوق هایی برای غلبه بر چالش ها بهره می گیرد. در پیگیری اهداف اعلانی واعمالی سیاست خارجی عربستان، اولویت های کاملاً مشخصی دنبال می شود. اولویت های سیاست خارجی عربستان به شدت متأثر از نفت و حرمین شریفین می باشد. این اولویت ها به ترتیب اهمیت عبارتند از: شبه جزیره ی عربستان، جهان عرب، جهان اسلام و سپس عرصه بین المللی(احمدیان و زارع، 1390: 80-79). ریاض تهدید علیه این محورها را تهدید علیه امنیت ملی خود قلمداد می کند و حاضر است برای پیشگیری از آن به جنگ متوسل شود. ارسال نیروهای نظامی و امنیتی به بحرین برای سرکوب نیرو های مردمی تحت عنوان نیروی سپر جزیره به خوبی تاییدی بر این موضوع است. عربستان سعودی به دنبال سقوط متحدین خود از جمله تونس و مصر به هیچ وجه نمی تواند سقوط یکی دیگر از حکومت های سنی در سطح منطقه را تحمل کند، در نتیجه بر خلاف سیاست سنتی و میانه رو خود؛ از تمامی ابزار های موجود حتی توسل به نیروهای امنیتی- نظامی استفاده می کند تا مانع از تغییر بیشتر شرایط به ضرر خود شود. در سوریه شرایط کاملاً متفاوتی حاکم است، برای مقامات سعودی واضح است که سقوط بشار اسد تا چه میزان می تواند توازن از دست رفته منطقه را به شرایط اول باز گرداند. در نتیجه این امر، عربستان بر خلاف سیاست سنتی خود که مبتنی بر میانه روی و حفظ وضع موجود بود، در سوریه سیاست دیگری اتخاذ نموده است. حمایت مالی و لجستیکی از نیروهای داخلی، ارسال اسلحه و مهمات، مداخله در امور داخلی و... از جمله سیاست ها و اقدامات عربستان سعودی در قبال بحران سوریه بوده است. 4-11- رویکرد تهاجمی به نظام و حمایت از معارضین در ارزیابی اقدامات عربستان سعودی می توان گفت، در فرصت بهار عرب، ملک عبدالله شیپور تغییر در سوریه را به صدا درآورده است. وی در بیانیه ای غیر منتظره گفت که ادامه کشتار در خیابان های سوریه برای عربستان غیر قابل قبول است و توسط اسلام چشم پوشی نمی شود. سعودی ها مایل اند سوریه را سرنگون سازند و برای این تصمیم دلایل ژئوپلیتیکی و ایدئولوژیکی فراوانی دارند(نیاکوئی و بهمنش، 1391: 121). عربستان سعودی برای پیشبرد اهداف خود از قدرت سخت و از گروه های سلفی های مسلح و وابسته به القاعده حمایت می کند، سعودی ها نمی توانند طرفدار اصلاحات یا انتخابات در سوریه باشند چون در این کشور انتخابات آزاد، هرگز وجود نداشته است. همچنین آن ها طرفدار تشکیل دولتی در سوریه هستند که هم راستا با منافع خود در منطقه باشد و هم از نفوذ ایران در منطقه نیز جلوگیری به عمل آورد. عربستان در راستای رسیدن به هدف خود از مکانیسمهای مختلفی استفاده می کند. از جمله ساز و کارهای عربستان برای مداخله در سوریه، می توان به حمایت های مالی و تسلیحاتی از مخالفان نظام سوریه، همچنین تحریک اختلافات قومی و مذهبی در داخل سوریه، بکارگیری ابزارهای نرم افزاری وتبلیغاتی و به راه انداختن جنگ روانی اشاره کرد. حمایت های مالی و معنوی عربستان از معارضین سوری امروزه دیگر امری پذیرفته شده است؛ در این میان عربستان نقش جدید و فعال خود را در ساقط کردن نظام بشار اسد می بیند. عربستان، قطر و تركيه با حمايت و مسلح سازي گروههاي تروريستي، موجب بسته شدن افق گفت وگو و حل مسالمت آميز بحران و واردشدن خسارات مادي و تلفات انساني به ملت سوريه شده اند. در واقع سعودی ها قصد دارند با بردن تحولات سوریه به سمت رویارویی نظامی و نوعی از جنگ داخلی و حتی منطقه ای، روند انقلاب های عربی را با مجموعه ای از چالش ها و موانع مواجه کنند و در واقع با ایجاد الگویی جدید از تحولات و بحران ها،‌ جنبش ها و مطالبات مردمی در منطقه را به اولویت ها و مسائل با اهمیت در سطوحی پایین تر تبدیل نمایند. پشتیبانی مالی و اختصاص دلارهای عربستان برای تهیه سلاح و ارسال به داخل سوریه و ارائه راهکارهای عملیاتی به افراد برجسته در میان اعتراض کنندگان و مرتبط کردن آنها با رسانه های بین المللی و ایجاد فشار رسانه ای از طریق رسانه های تحت حاکمیت آن کشور می باشد(کرمی، 1390: 94-93). این کشور، علاوه بر حمایت مالی گسترده از مخالفان، با نقش آفرینی در اتحادیه عرب سبب تعلیق عضویت سوریه در اتحادیه عرب شد. همچنین علاوه بر حمایت از گروه های سلفی و تروریستی، حمایت گسترده ی رسانه ای از مخالفان با رسانه هایی همچون شبکه تلوزیونی العربیه و روزنامه های الحيات و الشرق الاوسط نیز از سایر اقدامات عربستان بوده است(برزگر،1392: 193). عربستان سعودی همواره پشتیبان فکری و مالی گروه های سلفی و وهابی تند رو در منطقه و جهان بوده است. این کشور از این گروه ها جهت پیشبرد منافع خود استفاده می کند و نگاهی ایدئولوژیک به منطقه دارد. در همین راستا، گزارش های رسیده حاکی از نقش عربستان سعودی و پشتیبانی مالی مخالفان حکومت سوریه به خصوص از گروه های سلفی رادیکال است(نیاکوئی و بهمنش، 1391: 121). دخالت های عربستان در سوریه با حمایتهای مالی، تبلیغاتی و تسلیحاتی از گروههای مسلح، مانع امنیت و ثبات در این کشور شده است. در همین راستا نقش شاهزاده بندر بن سلطان، رئیس دستگاه اطلاعاتی عربستان سعودی در بحران سوریه انکارناپذیر است. با پایان یافتن نقش قطر در براندازی نظام بشار اسد و تقدیم پرونده این بحران به عربستان سعودی و شخص بندر بن سلطان، وی تلاش بسیاری برای تغییر موازنه قوای میدانی در سوریه انجام داده است. در واقع پیروزی ارتش سوریه بر عناصر مسلح و گروه های تکفیری در «نبرد القصیر» که به همراه حزب الله لبنان صورت گرفت؛ منجر به تغییر توازن میدانی به سود دولت سوریه و نیروی ارتش آن شد. تغییر حاصل شده در موازنه نیروهای داخلی بعد از شکست تروریست ها در نبرد القصیر موجب نگرانی و هراس آل سعود شد. شهر قصیر که در ده کیلومتری مرز سوریه با لبنان واقع است، اهمیت استراتژیک بسیاری دارد؛ زیرا بین محور دره ی بقاع در لبنان و شهر دهل در مرز سوریه با لبنان ارتباط برقرار می کند و مسیر مبادلاتی با لبنان است. کنترل ارتش سوریه بر این شهر ضمن آنکه می تواند جلوی کمک هایی را که از لبنان به مخالفان دولت سوریه می شود، سد کند؛ ارتباط دولت سوریه با حزب الله لبنان را حفظ می کند(غرایاق زندی،1392: 33). بنابراین در اختیار گرفتن کامل شهر قصیر توسط ارتش سوریه و بیرون راندن گروه های تکفیری از آن موجب شد که عربستان به حمایت آشکار از این گروه های سلفی و جهادی بپردازد. این عامل نیز باعث ارتباط بیشتر بندر بن سلطان با گروه های تکفیری و جهادی حاضر در بحران سوریه شده و به تحرک و فعال شدن وی در پرونده بحران سوریه منجر شده است. بندر بن سلطان همچنین تلاش فراوانی برای اقناع مسکو برای جلوگیری از ارسال تجهیزات نظامی به ارتش سوریه انجام داده است. سفر اخیر «بندر بن سلطان» به روسیه با هدف بازداشتن «ولادیمیر پوتین» از پشتیبانی سوریه انجام شد. ریاض در قبال کوتاه آمدن روسیه از بشار اسد و عدم در اختیار گذاشتن تجهیزات نظامی به دولت سوریه، پیشنهاد خرید تجهیزات نظامی به قیمت 15 میلیارد دلار را به مسکو داده است(الشرقاوی، 2013).همچنین در صورت قبول مسکو در مورد عدم حمایت از بشار اسد در شورای امنیت و عدم رد قطعنامه های شورای امنیت سازمان ملل بر علیه سوریه تعهد می کند که قطر با صادرات گاز روسیه به اروپا رقابت نخواهد داشت و حضور پایگاه نظامی روسیه در بندر طرطوس را به رسمیت بشناسد( البستانی، 2013). اما رئیس جمهور روسیه، پیشنهاد عربستان در مورد کناره گیری از قضیه سوریه را رد کرد. خطاب «ولادیمیر پوتین» به بندر این بود که روسیه متحدین خود را به مشتی از نقره نمی فروشد. به همین دلیل بندر اظهار داشت که جنگ تنها گزینه، و راه حل باقی مانده، حمله نظامی است و متحدین سوریه باید کنفرانس ژنو را فراموش کنند(عبد الباري، 2013) با شکست طرح آل سعود که با هدف بازداشتن روسیه از پشتیبانی سوریه انجام شد؛ «بندر بن سلطان» درخواست خود به آمریکا را مبنی بر ادامه خونریزی و حمایت از مخالفان مطرح کرد. رئیس دستگاه اطلاعاتی عربستان مدت هاست که بر کمک به مخالفان دولت سوریه تمرکز کرده و اکنون نیز در تلاش ها برای اقدام نظامی علیه دمشق، نقشی محوری ایفا می کند. پس از اینکه آمریکا اعلام کرد که اقدام به حمایت تسلیحاتی از گروه های مسلح در سوریه خواهد کرد، عربستان سعودی مسئولیت ارسال سلاح های پیشرفته و جدید را برای معارضان سوری بر عهده گرفت و در این راه قراردادهایی تسلیحاتی با چندین کشور منعقد کرد. تجهیزات نظامی که عربستان با هزینه خود برای گروههای مسلح در سوریه فرستاده است، طی هفته های اخیر از طریق اردن و پس از اعمال سیاست چماق و هویج ریاض بر امان برای اینکه خط پشتیبانی از گروههای مسلح در سوریه را از طریق خاک خود بگشاید، فرستاده شده است( الفاس، 2013). 4-12- دلایل اتخاذ رویکرد تهاجمی عربستان در قبال تحولات سوریه از شروع ناآرامی ها در سوریه، عربستان سعودی یکی از اصلی ترین کشورهای حامی ادامه بحران و کمک به معارضان سوری بوده است. این در حالی است که در انقلاب های صورت گرفته در تونس، لیبی و مصر ، عربستان در ابتدا با احتیاط بیشتری با این موضوع برخورد می کرد اما در رابطه با سوریه از همان ابتدا به موضع گیری پرداخت و بعد از آن نیز به کمک های مالی و لجستیکی مخالفان بشار اسد پرداخت. رویکرد تهاجمی عربستان در طرح براندازی وتغییر رژیم سوریه را می توان در وجود رقابت های منطقه ای و بین المللی، اختلافات ایدئولوژیکی دو کشور، روابط استراتژیکی دمشق - تهران و رقابت عربستان با ایران مورد تحلیل و بررسی قرار داد. 4-12-1- رقابت های منطقه ای و بین المللی، عربستان و سوریه منشأ اختلافات منطقه ای و بین المللی عربستان و سوریه ریشه در روابط رقابت آمیز بین این دو کشور دارد. سوریه و عربستان در طی چند دهه اخیر در بسیاری از مسائل منطقه ای و بین المللی در جبهه متضاد یکدیگر بوده اند. در طی جنگ سرد، عربستان به یکی از ستون های امنیتی خاورمیانه در کنار بلوک غرب به رهبری آمریکا تبدیل شده بود. در همین شرایط سوریه منافع خود را دقیقاً در نقطه ی مقابل، یعنی بلوک شرق تعریف و بر اساس آن کوشید تا روابط مستحکم خود با مسکو و کشورهای سوسیالیستی را بیش از پیش تقویت نماید. پس از فروپاشی شوروی نیز اختلافات عربستان با سوریه همچنان ادامه داشت. عربستان همچنان وابسته به غرب باقی ماند و بر اساس این وابستگی، مناسبات بین المللی خود را شکل می داد. جنگ میان عراق و ایران اختلافات بین عربستان و سوریه را تشدید نمود. در مسئله فلسطین نیز، ریاض و دمشق در دو سوی بحران قرار گرفته بودند، عربستان از حکومت خودگردان و جنبش فتح حمایت نمود و از حماس فاصله گرفت. در واقع رویکرد عربستان را می توان در چهارچوب سیاست محافظه کارانه این حکومت تحلیل نمود. این حکومت خواهان حفظ وضعیت موجود منطقه می باشد؛ ثبات و پایداری حکومت خود را در این نکته می داند. همچنین به دلیل وابستگی به آمریکا، خواهان سازش فلسطینیان با اسرائیل است. این در حالی است که سوریه چنین نگاهی به مناسبات منطقه ای ندارد و با رویکرد مقاومت، با حماس و جهاد اسلامی مناسبات خاص خود را دارد و عدم سازش با اسرئیل را در سرلوحه دیدگاه منطقه ای خود قرار داده است. در لبنان نیز عربستان و سوریه در نقطه مقابل هم قرار دارند. سوریه حمایت بی شائبه ای از حزب الله لبنان داشت و بیشتر به حمایت از هشتم مارس می پرداخت، ولی سعودی ها بیشتر به گروه چهارده مارس و گروه های ضد مقاومت تمایل خود را نشان داده بود. اصولاً عربستان با هر نوع حکومت و یا حزبی که در منطقه مدافع تغییر وضعیت موجود است و خواهان نابودی اسرائیل باشد، مخالفت می کند. 4-12-2- اختلافات ایدئولوژیکی: تقابل مقاومت با محافظه‌کاری عربی یکی از جلوه‌های تقابل عربستان در برابر سوریه به سیاست‌های سوریه در منطقه بر می‌گردد. حکومت عربستان سعودی به طور کلی تلاش کرده است تا از نظر هویتی و ایدئولوژیک نوعی بنیادگرایی سنی را در منطقه گسترش دهد. در واقع گسترش اسلام وهابی و مخالفت با شیعیان از وجوه بارز سیاست منطقه ای عربستان محسوب می شود. بر این اساس می توان سرکوب شیعیان در بحرین و حمایت از گروه های سلفی سوریه در مقابل رژیم علوی سوریه را تبیین نمود(نیاکوئی،1391: 166). عربستان نماینده اسلام وهابی و پرچمدار کشورهای عرب محافظه کار می باشد؛ از اینرو ناچار است علاوه بر موقعیت دولت ومنافع ملی خود، به جهان سنی، در زمانه ای که اسلام شیعی حسب برخی قراین در حال برآمدن است، نیز بیندیشد. عربستان امروز وجدانی معذب دارد، اسلام گرایی شیعی به نحوی مداوم و البته ملایم در حال بر آمدن است( طاهایی،1388: 63). با توجه به این واقعیت ها عربستان سعودی رقیب دیرینه ایران در منطقه بسیار تمایل دارد که با ساقط شدن نظام علوی سوریه، نظامی متشکل از اکثریت سنی در این کشور بر سر کار آید تا با این وسیله قدرت گرفتن هلال شیعی و نفوذ ایران بر منطقه جلوگیری کند. در واقع این امر به مداخله عربستان در این کشور و تقویت جبهه مخالفان بشار اسد، ترویج اندیشه سلفی و ایجاد حکومتی بر اساس این اندیشه منجر شده است. در اینجا تقابل ایدئولوژیک به میان می آید. هر نوع حکومتی در منطقه به غیر از شیعیان به قدرت برسد، مورد تایید آل سعود است. آنها از گسترش اندیشه شیعه واهمه دارند. بسط تفکرات سلفی در منطقه مهم ترین استراتژی حفظ نظام سیاسی اقتدارگرا و سنتی سعودی و زمینه مناسب جهت ارتقای نفوذ و نقش‌آفرینی منطقه ای عربستان محسوب می شود. نقشی که با حذف سیاست های به اصطلاح رادیکال دولت سوریه با حمایت از جریان تندروی سلفی در منطقه معنا پیدا خواهد نمود. امری که حاکی از تقابل ایدئولوژیکی است و به اقلیت علوی حاکم در مقابل اکثریت سنی بر می‌گردد. حمایت‌های مالی و تسلیحاتی که ریاض از مخالفان در سوریه می‌نماید، همگی تلاشی است برای تقویت و روی کار آوردن سنی‌هایی که در خلاء قدرت همراهی خود را با عربستان نشان دهند. مقامات سعودی بر این باورند که سیاست جدید آن ها منافع عربستان را به شکل کامل تامین خواهد کرد. با این وجود، هرچند احتمالاً این پیامدها در کوتاه ‏مدت در راستای منافع این کشور است، اما در میان‏ مدت عملاً شرایط را برای سعودی‏ ها سخت‏ تر خواهد کرد. مقامات سعودی بر این باورند که این سیاست می‏ تواند وزن عربستان در خاورمیانه‏ در حال تحول را افزایش دهد و به شکلی روند امور را دوباره به سود کشورهای عربی با محوریت اهل تسنن تقویت نماید. به باور آن ها تغییر در کشورهای حامی ایران باعث تضعیف محور مقاومت و تقویت جریان محافظه ‏کار با محوریت عربستان خواهد شد. 4-12-3- نزدیکی استراتژیک سوریه با ایران یکی دیگر از اختلافات عربستان با سوریه، ریشه در نزدیکی ایران و سوریه دارد. آنچه از گذشته وجود داشته و امروز عربستان سعودی را در قبال سوریه بیش از پیش حساس کرده است، روابط حسنه و گسترده سوریه با جمهوری اسلامی ایران در منطقه است. به گونه ای که این کشور را به یک مخالف جدی علیه نظام سوریه مبدل کرده است. بر این اساس یکی از مهم ترین دلایل تصمیم عربستان در ورود مستقیم به بحران سوریه، نگرانی این کشور از نزدیکی استراتژیک ایران و سوریه و برقراری توازن قدرت منطقه ای با ایران است. به دنبال پیروزی انقلاب اسلامی، حافظ اسد طی پیامی به مقامات ایران این پیروزی را تبریک گفت و مراتب حمایت خود را نسبت به انقلاب اسلامی ایران بیان نمود( امامی، 1376: 237). در واقع طی سال های جنگ هشت ساله عراق علیه ایران، سوریه تنها کشور عربی بود که رسماً به حمایت از ایران پرداخت و عربستان سعودی هم که حمایت بالایی از عراق داشت، تلاش نمود تا جنگ به نفع صدام حسین تمام شود. عربستان در سال‌های گذشته در چارچوب رقابت ایران بر سر برتری منطقه‌ای به شدت از گسترش نفوذ جمهوری اسلامی در عراق و لبنان و بحرین و تشکیل آنچه که تحت عنوان «هلال شیعی» نامیده می‌شود نگران بوده و تلاش کرده است که این نفوذ را مهار کند. عربستان همچنین این که سوریه به عنوان تنها کشور عربی به صورت متحد استراتژیک ایران درآمده را نیز پیوسته با ناخشنودی و خشم نگریسته است. سوريه براي سال ها نقش دروازه ورود ايران به جهان عرب و اتصال استراتژيك ايران به منطقه مديترانه و خاور نزديك را برعهده داشته است. از اين رو تضعيف سوريه و سرنگوني اسد باعث تضعيف محور مقاومت و كاهش نفوذ منطقه اي ايران و مهار آن مي شود(برزگر، 1392: 264)؛ از همین رو این کشور بروز بحران سیاسی در سوریه را بهانه ای برای تسویه حساب با ایران یافته است. به عبارت دیگر، از نگاه ریاض سرنگونی رژیم اسد در دمشق ضربه سختی به امکانات ایران و تضعیف قدرت مانور آن در منطقه است. ریاض امیدوار است که با سقوط احتمالی رژیم اسد بتواند بر روندهای سیاسی در عراق و لبنان به سود سنی‌های این کشورها تأثیر بیشتری بگذارد و شیعیان متحد ایران در این کشورها را به حاشیه براند. به ویژه عربستان باقی ‌ماندن رژیم اسد در قدرت را پیروزی‌ برای رقیب خود ایران تلقی می‌کند و با انواع تلاش‌ها و اقدامات می‌کوشد که این رژیم برافتد. آل سعود با آغاز ناآرامی ها در سوریه به این دیدگاه رسیدند که اکنون فرصت طلایی ای برای تضعیف ایران در خاورمیانه پیش آمده و از این طریق می توانند به دستاوردی در برابر ایران در منطقه خلیج فارس و خاورمیانه برسند. بنابراین سقوط نظام سیاسی سوریه را به نوعی تضعیف ایران تلقی می کنند. 4-12-4- رقابت با ایران و تغییر در موازنۀ قدرت منطقه ای تحولات اخیر در خاورمیانه را می توان به عنوان محور اصلی تغییر در موازنۀ قدرت منطقه ای دانست. هر گونه جابه جایی در ساخت قدرت سیاسی کشورهای منطقه، دارای پیامدهای راهبردی برای کشورهای مختلف خواهد بود. به عبارتی دیگر، جا به جایی قدرت و رهبران سیاسی در خاورمیانه نه تنها منجر به ایجاد خلاء قدرت در سطح منطقه ای می شود بلکه می توان آن را زمینه ساز دگرگونی های بنیادی تری در حوزۀ امنیت منطقه ای دانست. بنابراین تحولات مربوط به بهار خاورمیانه بر معادله قدرت و موازنه منطقه ای خاورمیانه تأثیر گذار خواهد بود. در همین راستا، تحولات و ناآرامی های سوریه فرصتی برای عربستان سعودی به منظور تضعیف موقعیت ایران در موازنه قدرت منطقه ای است(مصلی نژاد،1391: 35). عربستان سعودی نظم منطقه‌ای شکل گرفته پس از تحولات جهان عرب در راستای منافع موجود را قبول ندارد و این توازن قدرت منطقه‌ای را در تقابل با نگاه و سیاست های خود ارزیابی می کند. به همین دلیل آل سعود در پی آن هستند تا با بهره‌گیری از بحران ها و فرصت های موجود، نظم و توازن قدرت موجود منطقه ای را به نفع خود تغییر دهند. عربستان سعودی از جمله کشور های عربی است که به ویژه بعد از سرنگونی صدام در عراق خود را در رقابت جدی با ایران قرار داده است و تلاش دارد در برابر ایران نوعی توازن برقرار کند و از رشد روز افزون قدرت ایران جلوگیری کند به همین خاطر است که به نسبت دیگر کشور های عربی منطقه رفتاری کاملا تهاجمی نسبت به سیاست ایران در منطقه دارد(نادری نسب، 1386: 332). با توجه به الزامات قدرت منطقه ای بودن- که هدف اصلی عربستان سعودی در منطقه خاورمیانه است- این کشور توجه فراوانی به افزایش توان نظامی خود داشته است. خرید تسلیحاتی عمده و توسعه زیر ساخت های نظامی از جمله فعالیت های عربستان در این زمینه است(صادقی و احمدیان، 1389: 151). اختصاص بودجه ای قابل توجه از کل بودجۀ این کشور برای امور نظامی و خرید تسلیحات پیشرفته، در راستای رقابت و فائق آمدن بر قدرت های منطقه ای اتخاذ می شود. همچنین سیاست فعالانه این کشور نسبت به تحولات جهان عرب به ویژه در مورد مصر، بحرین و سوریه، نشان‏گر تلاش عربستان برای ایفای نقش فعالانه در منطقه با هدف تغییر توازن قوای منطقه ‏ای از دست‏ رفته به سود خود است. بنابراین تغییر موازنه قوای منطقه‏ ای به سود ایران و شیعیان، مهم ‏ترین عامل تغییر سیاست کلان عربستان سعودی در منطقه بوده است. از سوی دیگر، تحولات جهان عرب نیز اولین محل نمایش سیاست جدید عربستان سعودی و تلاش این کشور برای تغییر توازن قوای منطقه ‏ای به سود خود محسوب می‏ شود. سعودی ها سوریه و تغییر رژیم در این کشور را به عنوان نقطه آغازی برای بر هم زدن موازنه قوای منطقه ای نگاه می کنند. عربستان سعودی احساس می کند که به واسطه تحولات یک دهه گذشته در منطقه خاورمیانه، موازنه قوای منطقه ای به ضرر این کشور به هم خورده است و به ویژه با گسترش جنبش های مردمی در جهان عرب و فروپاشی رژیم های محافظه کار عربی مانند رژیم مبارک موازنه ی قوا به صورت جدیدتری در حال تغییر به زیان این دولت است. از این رو عربستان با توجه به تحولات و ناآرامی های سوریه تلاش می کند که بحران سوریه را به نقطه آغازی برای بر هم زدن و تغییر موازنه قوا به گونه ای معکوس با یک دهه گذشته تبدیل کنند و باعث ایجاد نظم منطقه ای نوینی شود که عربستان در آن نقش کانونی را داشته باشد. رویکرد سعودی ها به تحولات سوریه، تلاش برای تبدیل بحران سوریه به عنوان عامل یا تحولاتی بازدارنده در مقابل جنبش های مردمی جهان عرب است. حمایت های سیاسی، امنیتی و ژئوپلیتیکی آمریکا از عربستان محور اصلی شکل گیری تضادهای ژئوپلیتیکی جدید و برهم خوردن توازن قدرت منطقه ای محسوب می شود. الگوی رفتاری عربستان نشان می دهد که دولت آن کشور قصد ندارد تا اجازه بدهد که تحول قدرت منطقه ای ایران ادامه پیدا کند و یا اینکه ارتقاء نقش منطقه ای ایران به سکوت بگذرد. بنابراین از الگوی تهاجمی استفاده می نماید. چنین الگوهایی دارای ماهیت رسانه ای، دیپلماتیک و امنیتی است (ترابی، ۱۳۹۰: 160-158). بر این اساس این کشور در تلاش است با اقدامات مختلف سیاسی، امنیتی و مالی و در هماهنگی با سایر کشورهای مخالف سوریه به تغییر رژیم این کشور کمک کند. مقامات عربستان سعودی در اجلاس های مختلف برگزار شده به خصوص اجلاس موسوم به دوستان سوریه و اجلاس اتحادیه عرب نقش فعال داشته اند و مواضعی رادیکال برای تغییر رژیم سوریه اتخاذ کرده اند. عربستان ضمن تلاش برای تغییر رژیم در سوریه سعی دارد از این موضوع اطمینان یابد که پس از سقوط دولت حاکم سوریه حکومتی دوست در این کشور شکل خواهد گرفت (اسدی،1391: 158). مقامات سعودی بر این باورند که حمله آمریکا به افغانستان و عراق باعث برکناری رژیم ‏های ضدایرانی و قدرت ‏یابی جمهوری اسلامی ایران در این دو کشور شده است. این حملات به شکلی عراق و افغانستان را از موقعیت تهدید خارج و آن ها را تبدیل به فرصتی مناسب برای ایران نموده و توازن قوای منطقه‏ای را به ضرر عربستان و سایر کشورهای عربی تغییر داده است. از سوی دیگر با به قدرت رسیدن شیعیان در عراق و موفقیت‏ های حزب ‏الله در لبنان، روند قدرت‏ یابی ایران و شیعیان در منطقه سرعت بیشتری یافته است. (برزگر،1392: 229) برای سعودیها تحولات سوریه دارای ارزش استراتژیکی است و سعی در تداوم یا تشدید بحران سیاسی جاری سوریه از طریق مداخلههای مالی و نظامی دارند؛ چرا که از نقطه نظر آنان، تغییر رژیم سوریه نقطه آغازی برای بر هم زدن موازنه قوای منطقهای به نفع عربستان است. سوریه به دلیل برخورداری از موقعیت ژئوپلیتیکی و استراتژیکی از اهمیتی ویژه ای در منطقه برخوردار است؛ به همین دلیل آینده این کشور میتواند توازن قوا را در منطقه به شکل جدیدی تعریف کند. از همین رو عربستان به دنبال نفوذ در کشور دیگر و برقراری توازن قدرت در منطقه با ایران بوده است. در واقع کمک عربستان به معارضان سوری و دخالت آشکار در امور داخلی این کشور در چارچوب موازنه قدرت با ایران صورت می پذیرد. 4-13- چالش ها و فرصت های عربستان سعودی نسبت به رویکرد خود در تحولات سوریه در تبیین تأثیرات بحران سوریه بر منافع و امنیت ملی و منطقه ای عربستان می توان به تأثیرات کوتاه و بلند مدت اشاره کرد. در کوتاه مدت بحران سوریه از چند منظر برای امنیت و منافع دولت سعودی مفید و مطلوب است. اما در بلند مدت این بحران پیامدهای منفی قابل توجهی برای سعودی ها خواهد داشت. با تشدید بحران سوریه توجه و تمرکز جامعه بین المللی و بازیگران منطقه ای به این بحران معطوف می شود و در نتیجه جنبش ها و مطالبات مردمی درون عربستان و محیط پیرامونی به خصوص بحرین و یمن دست کم در مقطعی با وقفه و بی توجهی مواجه می گردد. پیامد مثبت دیگر بحران سوریه برای عربستان سعودی آن است که ابعاد قومی – فرقه ای و اهمیت راهبردی تحولات سوریه و همچنین تعارض منافع بازیگران که در نهایت، مناقشه های منطقه ای را گسترش می دهد، باعث می شود نقش عربستان به عنوان نماینده اهل سنت در مناقشه فرقه ای و رقابت های راهبردی منطقه ای ارتقا پیدا کند. سومین پیامد مثبت بحران سوریه برای عربستان سعودی در چهارچوب موازنه قدرت منطقه ای قرار می گیرد. تحولات و ناآرامی های سوریه فرصتی برای عربستان به منظور تضعیف موقعیت ایران در موازنه قدرت منطقه ای است. بحران سوریه علاوه بر نتایج مثبت کوتاه مدت برا ی عربستان سعودی در بلند مدت پیامدهای منفی برای سعودی ها خواهد داشت. اصلی ترین پیامد اینکه هر نوع تغییر و دگرگونی در سوریه در نهایت در مدار تغییرات منطقه ای را گسترده تر خواهد کرد و کمکی به حفظ وضع موجود و سنتی در منطقه نمی کند. نکته مهم اینکه سوریه در هر شرایطی به وضعیت گذشته باز نخواهد گشت و بیشتر به کشورهای مردم سالار نزدیک تر خواهد شد. در نتیجه موج تغییر در منطقه گامی دیگر پیش خواهد رفت و ممکن است در مراحل بعد و پس از به سامان رسیدن شرایط کشورهای بحرانی کنونی و به خصوص سوریه، عربستان سعودی و کشورهای پیرامونی آن مجبور شوند سیاست های جدید در قبال جنبش ها و مطالبات مردمی اتخاذ کنند. این موضوع در چارچوب ظرفیت های کنونی دولت سعودی و رویکردهای آن ممکن است باعث ایجاد چالش های سیاسی و امنیتی مهمی برای سعودی ها شود (اسدی، 1391: 59-158). بخش سوم: نقش قطر در بحران سوریه 4-14- کوچکِ بلند پرواز کشور کوچک قطر تحت حاکمیت خاندان آل ثانی است که با حمایت انگلستان در قطر به حکومت رسیدند. قطر در سال ١٩٧١، از قیومیت انگلستان خارج شد و به استقلال رسید. از زمان استقلال این کشور، شیخ خلیفه حکومت این کشور را در دست گرفت و حدود ٢٣ سال بر قطر حکومت کرد. در سال ١٩٩۵، شیخ حمد پسر شیخ خلیفه در هنگام سفر وی به فرانسه با کودتایی بدون خونریزی زمام امور را در دست گرفت(علوی،1374: 82). کودتای شیخ حمد، بر علیه پدر خود که با حمایت آشکار آمریکا انجام شد، سبب انجام برخی تغییرات از جمله شروع فعالیت کانال تلویزیونی الجزیره در قطر و برپایی انتخابات شوراهای شهرداری در دوحه گردید. از زمان حاکمیت شیخ حمد، قطر در عرصه داخلی و منطقه‌ای شاهد تحولات و پیشرفت‌های مهمی شده است. پس از روی کار آمدن، شیخ حمد تلاش کرد تا این کشور کوچک تحت الحمایه عربستان سعودی را به قدرتی تأثیر گذار در منطقه تبدیل کند. بنابرین تلاش کرد تا با بهره گیری از سرمایه عظیم نفت، گاز و ثروت ناشی از آن و همچنین هماهنگی با سیاست آمریکا و غرب در سیاست خارجی و راه اندازی وتوسعه شبکه رسانه ای الجزیره به جاه طلبی ها و بلند پروازی های خود در زمینه حل و فصل مناقشات منطقه ای و تاثیرگذاری بر جریانات سیاسی در کشورهای مختلف، جامه عمل بپوشاند. تحولات اخیر در در جهان عرب، موجب شد که قطر بتواند نقش عمده ای در ایجاد اصلاحات سیاسی در چند کشور عربی بر عهده گیرد و خود را به عنوان کشوری آزادی خواه و اصلاح طلب معرفی کند. در حالی که در درون این کشور، هیچ یک از مؤلفه های دموکراسی و آزادی سیاسی دیده نمی شود و تمامی تصمیمات سیاسی و اقتصادی توسط امیر و نخست وزیر قطر اتخاذ می شود. حضور نظامی چشمگیر آمریکا در قطر، روابط گسترده اقتصادی با غرب و کشورهای شرق آسیا و همگامی با سیاست های غرب و رژیم صهیونیستی، آن کشور را به عنوان کشوری نقش آفرین در تحولات منطقه خاورمیانه وشمال آفریقا در آورده است(جنتی،1391: 51). 4-15- رویکرد سیاست خارجی قطر در قبال بحران سوریه سیاست خارجی قطر از زمان روی کار آمدن شیخ حمد بن خلیفه آل ثانی( امیر پیشین قطر)، در 27 ژولای سال 1995 با تحولات و دگرگونی های ریشه ای همراه بوده است. به عبارتی، قطر سعی داشته به عنوان کشوری کوچک، همواره خود را کنش گری بزرگ در صحنه روابط بین الملل نشان دهد و از آن در جهت تثبیت نقش منطقه ای و بین المللی خویش بهره برداری کند( ابراهیمی،1390: 128). گرچه دولت قطر در زمینه اصلاحات سیاسی در داخل کشور ناکام مانده و همچنان فاقد یک پارلمان مردمی و آزاد است و تمام تصمیمات توسط شخص امیر قطر و نخست وزیر آن کشور انجام گرفته می شود ولی در زمینه سیاست خارجی کوشیده است ضمن برقراری رابطه تنگاتنگ با آمریکا و غرب و برقراری روابط اقتصادی با کشورهای شرق آسیا در تحولات جهان عرب و دیگر کشورهای منطقه، ایفای نقش کند. علاوه بر آن، با راه اندازی غول رسانه ای الجزیره که متشکل از چند شبکه تلویزیونی است، توانسته است نقش اول را در جذب ببینده در جهان عرب به خود اختصاص دهد. همچنین یکی از بزرگترین زرادخانه سلاح های آمریکا در خارج از ایالات متحده هم اکنون در قطر استقرار یافته است و حضور نظامی آمریکا در پایگاه العدید دوحه و چند کیلومتری کاخ سلطنتی امیر قطر، نشان بارزی از عمق روابط دو کشور بوده است( جنتی،1391: 49). قطر یکی از کشورهایی است که در چند سال اخیر با ایفای نقش هایی فراتر از جایگاه و ظرفیت هایش، توانسته است، وزن و تأثیرگذاری خود را از سطح یک کشور کوچک و ذره ای به سطح فعال منطقه ای و شرکت در ائتلاف های بین المللی برساند. از یک منظر رفتارهای قطر را می‌توان به عنوان یک دولت ذره ای ارزیابی کرد. این کشور توانسته است ضمن تضمین امنیت و ثبات خود، به ایفای نقش های فعال در سطح منطقه ای بپردازد. قطر از جمله بازیگرانی است که نقش پر رنگ و رو به رشدی را در تحولات اخیر منطقه خاورمیانه داشته است، به گونه‌ای که امروزه به جهت استفاده از دیپلماسی پویای خود، دارای نقشی فعالی در تحولات منطقه است. حضور و نقش در سرنگونی برخی از دیکتاتورهای منطقه، میزبانی کنفرانس‌های بین‌المللی، میانجی‌گری در اختلافات میان کشورها و اختلافات احزاب و گروه‌های سیاسی در درون کشورها، اعطای کمک‌های اقتصادی، بازیگر نقش مکمل در پروژه‌های غربی و اطلاع‌ رسانی پویای این کشور از تحولات منطقه جایگاه آن را در شکل‌دهی به تحولات خاورمیانه بالا برده است. همچنین گستردگی حوادث در پهنه جغرافیای منطقه نشان دهنده بلند پروازی قطر از مغرب تا الجزایر، لیبی، تونس، مصر، سودان، یمن و سوریه به عنوان بارزترین صحنه برای نقش های متعدد این کشور می باشد. نظام پادشاهی قطر از دو دهه پیش به دنبال ایفای چنین نقشی است. اما سرعت تحولات با آغاز تحولات بهار عربی حاکمان قطر را بر آن داشت تا نقش چند جانبه و در عین حال متفاوتی، در تحولات خاورمیانه و شمال آفریقا ایفا کنند. در مجموع می توان گفت راهبرد و سیاست قطر در قبال تحولات سوریه در تعارض با اصول و مفاد قانون اساسی قطر است. چون تشویق به حل منازعات و عدم دخالت در امور داخلی کشورها جزو اولویت های سیاست خارجی قطر به شمار می رود(سهرابی،1391: 58). قطر از جمله طرف‌های عمده کشاکش در بحران سوریه می باشد. قطر، به عنوان بازیگر فعال و مخالف بشار اسد می باشد و همواره از معارضین سوری از جمله اخوان المسلمین و گروه موسوم به ارتش آزاد سوریه حمایت آشکاری داشته است. در حال حاضر تأثیرگذاری بر وضعیت سوریه از اولویت‌های سیاست خارجی قطر است. این امیرنشین اولین کشوری بود که سفیر خود را به عنوان اعتراض از سوریه فراخواند و نیز اولین کشوری بود که سفارت سوریه را به اپوزیسیون سوریه تحویل و آنها را به رسمیت شناخت. همچنین اولین کشوری بود که صحبت تحریم‌های سوریه را به میان کشید و بعد از آن هم به حامی اصلی مداخله نظامی در این کشور بدل شده است. قطر کشوری است که در روند بحران در سوریه نقش مهمی داشته و در راستای رسیدن به اهداف خود ابتدا راه کارهای سیاسی را در پیش گرفت و پس از عدم موفقیت در رسیدن به متقاعد نمودن بشار اسد برای کنارگیری از قدرت، تلاش کرد تا با استفاده از رابطه با غربی ها شرایط و بستر لازم را برای مداخله نظامی در سوریه را فراهم آورد. تلاش برای جلب نظر گروه های فلسطینی، مجهز کردن مخالفان رژیم سوریه و به اجماع رساندن کشورهای عربی علیه این کشور از جمله اقداماتی است که این کشور برای سقوط بشار اسد انجام داده است. قطر همواره بر راه حل نظامی برای خروج از بحران سوریه تأکید داشته است در همین راستا امیر قطر با کنار گذاشتن راهکارهای سیاسی برای حل بحران سوریه که از طریق اتحادیه عرب پیگیری می شد، فعالیت هایی در راستای کمک برای مسلح کردن مخالفان سوری را انجام داد. در مجموع قطر برای موفقیت در رسیدن به اهداف خود در سوریه از مثلثی مهم استفاده کرده است که پول، رسانه و ابزار نظامی سه ضلع این مثلث را تشکیل می دهند. این کشور به پشتوانه حمایت هایی که از سوی آمریکا و کشورهای غربی در سال های اخیر سیاست خارجی فعال و در مواردی مداخله گرانه را در منطقه به اجرا گذاشته است. قطر با بهره گیری از تمامی امکانات مالی، رسانه ای، دیپلماتیک و تسلیحاتی، همگام با آمریکا و غرب برای سرنگونی رژیم بشار اسد در سوریه تلاش کرده است. حمد بن جاسم، نخست وزیر آن کشور در تمام اقدام ها و تحولات اتحادیه عرب و شورای امنیت سازمان ملل متحد بر ضد سوریه پیشگام بوده است. رایزنی های گسترده قطری ها با کشورهای عضو اتحادیه عرب برای اعمال تحریم های اقتصادی علیه سوریه و طرح پرونده سوریه در شورای امنیت و پافشاری آن کشور همراه با عربستان سعودی برای مسلح ساختن مخالفان بشار اسد کاملاً مشهود می باشد. دولت قطر همچنین آمادگی خود برای پرداخت تمام هزینه های سرنگونی رژیم بشار اسد را اعلام کرده است (جنتی،1391: 50). 4-16- سازوکارهای قطر در بحران سوریه 4-16-1- منابع مالی قطر سومین ذخایر گازی دنیا را داراست و به دلیل درآمدهای کلان ناشی از صدور گاز مایع اینک در میان کشورهای ثروتمند جهان جز صدرنشین‌هاست. فروش نفت وگاز، قطر را به کشوری با بالاترین درآمد سرانه تبدیل کرده است در عرصه اقتصادی، قطر به طور سنتی اقتصادی مبتنی برصید مروارید داشته است،اما با پیدایش نفت و گاز اکنون اقتصاد این کشور بر مبنای صدور گاز به ویژه در قالب LNGاستوار است( 2012، cia ). این که کشور کوچکی مانند قطر توانسته این گونه به چهارراه تحولات منطقه‌ای بدل شود بی‌ارتباط با قدرت اقتصادی این کشور نیست. طی بحران سوریه، قطر در کنار مخالفان و در مقابل دولت بشار اسد قرار گرفته است. گزارش هایی که بیشتر از سوی برخی منابع عربی، تقویت می شود؛ حاکی از کمک های مالی قطر به شکل گرفتن نیروی مقاومت نظامی در سوریه مرکب از جنگ جویان سنی و تجهیز این نیرو در مرزهای مشترک آن کشور با ترکیه (شهر ادلب است).همچنین از مهم ترین حمایتهای مالی قطر از مخالفان سوری می توان به پیشنهاد و تعهد جنجالی وزیر خارجه «حمد بن جاسم» نسبت به تامین مالی هرگونه اقدام نظامی علیه سوریه اشاره کرد. با شروع ناآرامی در سوریه قطر، عربستان و ترکیه پایگاه‌هایی را به منظور آموزش مزدوران و اعزام آنان به خاک سوریه ایجاد کرده‌اند و این مزدوران از کشورهای مختلف اسلامی و عربی هستند که به دست نظامیان اسراییلی و آمریکایی و ترک آموزش دیده سپس برای اجرای نقشه‌های خود علیه مردم سوریه، عازم این کشور شده و در قبال این اقدام، حقوق بالایی دریافت می‌کنند. که هزینه مالی آن را عربستان و قطر تامین می‌کنند. 4-16-2- شبکه الجزیره جوزف نای در کتاب قدرت نرم ، از سازمان های فراملی دولتی و غیر حکومتی، روزنامه ها ورسانه ها به عنوان بخش هایی که با استفاده از فن آوری های ارتباطی، شبکه ای از روابط ایجاد کرده اند که برآیند آن تولید قدرت نرم است نام می برد(نای،1387: 32). بر این اساس رسانه، یکی از مهمترین ابزارهای قدرت نرم است. عصر حاضر، عصر ارتباطات و اطلاعات است؛ عصری که در آن رسانه ها اعم از سنتی و نوین نقش مهمی در شکل گیری و جهت دهی به افکار عمومی در سطوح مختلف ملی، منطقه ای و بین المللی ایفا می کند. امروزه رسانه ها نقشی فراتر از اطلاع رسانی دارند؛ و از رسانه ها به مثابه ابزارهای نوین جهت تحت تأثیر قرار دادن افکار عمومی و دستیابی به اهداف استفاده می شود. رسانه ها می توانند با برجسته سازی اخبار و حوادث، روند تحولات را سرعت بخشند و واقعیت ها را آنگونه که در جهت منافع گروه خاصی باشد نشان دهند. این واقعیت را می توان درباره شبکه الجزیره قطر به خوبی مشاهده کرد. در بهار عربی سال 2011، شبکه های اجتماعی و رسانه ای، نقش مهمی در تجزیه سریع حداقل دو رژیم منطقه یعنی مصر وتونس و همچنین در توزیع وسازماندهی و بسیج سیاسی اجتماعی در بحرین، اردن، عربستان سعودی و سوریه و... ایفا کردند(آقایی و همکاران،1391: 18). شبکه خبری الجزیره عربی در جهان عرب و الجزیره انگلیسی در اروپا وآمریکا، شبکه ای سرشناس، برجسته و شناخته شده است. ظرفیت ها و پیشرفت های آموزشی و فرهنگی قطر و قابلیت های رسانه ای آن که در شبکه تلویزیونی «الجزیره» بروز یافته است از جمله مهم ترین مؤلفه هایی است که قطر از آن ها به عنوان قدرت نرم در سیاست خارجی خود استفاده می کند. قطر کشور کوچک و ثروتمند حاشیه جنوبی خلیج فارس به یکی از بازیگران قابل اعتنا و تأثیرگذار در منطقه تبدیل شده است. این کشور با داشتن ذخایر عظیم گاز و نفت، سرشار از ظرفیت‌های اقتصادی است. اما آنچه که نقش قطر را در دیپلماسی منطقه‌ای طی چند سال گذشته پررنگ ساخته، توانایی‌های سیاسی و تأثیرگذاری رسانه‌ای این شیخ‌نشین کوچک است. امیر حمد بن خلیفه آل ثانی که در سال 1995 در کودتایی آرام پدرش را از سلطنت خلع کرده بود، در سال 1996با تشکیل شورایی هفت نفره از وزارت خانه های گوناگون دستور تأسیس این شبکه را صادر کرد. عامل دیگری که در تاسیس این شبکه مؤثر بود، قطع برنامه های عربی «بی بی سی لندن» بود(کتاب سال همشهری،1380: 406). این رسانه ی وابسته به امیر قطر از آغاز مخالفت های خیابانی در سوریه جریان سازی وسیعی را علیه دولت بشار اسد آغاز کرده است. برخی کارشناسان معتقدند اقدامات الجزیره در راستای ایجاد فضای روانی و تبلیغاتی علیه دولت سوریه بوده و هدف آن تضعیف روحیه نظامیان دولت سوریه است. الجزیره از ابتدای تحولات سوریه با بزرگنمایی ناآرامی‌های این کشور و در مقابل با سانسور اخبار بحرین مورد انتقاد قرار گرفته شده است. 4-16-3- دخالت های نظامی قطر به علت کمی جمعیت و نداشتن نیروی نظامی کافی نمی تواند به طور مستقیم در مسائل منطقه ای دخالت کند؛ به همین دلیل همواره تلاش داشته تا با برقراری روابط نزدیکتر با کشورهای غربی بویژه آمریکا حاشیه امنیتی برای خود فراهم آورد. هر چند بازیگری و نقش آفرینی کشورهایی مانند ترکیه، عربستان سعودی و ایران در سطح منطقه ای با توجه به مؤلفه های قدرت و داشتن ویژگی های یک بازیگر محوری یا قدرت منطقه ای پذیرفته شده و منطقی به نظر می رسد، اما نقش آفرینی قطر بسیار بلند پروازانه تر از جایگاه این کشور کوچک در سطح منطقه محسوب می شود. قطر تاکنون سعی کرده است تا در حوزه ها وکشورهای مختلف دچار تحول در جهان عرب، نقش آفرینی جدی و مؤثری داشته باشد و بر این اساس اغلب قطر را به عنوان کشوری کوچک با نقش آفرینی بزرگ و اهداف بلند پروازانه در سطح منطقه تلقی می کنند. در تحولات و ناآرامی های سوریه، قطر هم به صورت منفرد و هم در قالب اتحادیه عرب سعی نموده است تا در تشدید بحران و ایجاد دگرگونی در این کشور پیشتاز باشد و در سوریه نیز نقشی همانند لیبی ایفا نماید( اسدی،1390: 11). طی بحران سوریه، قطر در کنار مخالفان و در رویایی با دولت بشار اسد قرار گرفته است. گزارش هایی که بیشتر از سوی برخی منابع عربی، تقویت می شود؛ حاکی ازکمک مالی قطر به شکل گرفتن مقاومت نظامی در سوریه مرکب از جنگجویان سنی و تجهیز این نیرو در مرزهای مشترک آن کشور با ترکیه ( شهر ادلب) است. رادیو سواء آمریکا به نقل از عمر ادلبی، عضو شورای ملی مخالف سوریه، تأکید داشته که امیر قطر، شیخ حمد بن خلیفه، پیشنهاد ارسال نیروهای عربی و غربی به خاک سوریه، به سبب آن چه را که او جلوگیری از خونریزی در سوریه می خواند داده است. حمایت سریع قطر از ارتش آزاد سوریه و شورای ملی سوریه، خود گویای این نکته است که قطر سیاست مداخله مستقیم منطقه ای را به عنوان الگویی جدید در منطقه پایه گذاری کرده است( ابراهیمی،1390: 141). قطر تاکنون در ایجاد تفرقه و آتش افروزی در امور داخلی سوریه چه با همکاری سایر کشورهای عربی و چه به تنهایی بسیار فعال بوده است. دوحه(با پشتیبانی سعودی ها) حمایت مالی، اطلاعاتی و نظامی از گروه موسوم به ارتش آزاد سوریه در همکاری با رژیم صهیونیستی و از طریق خاک ترکیه را انجام داد. قطر همچنین گروهی متشکل از ۲۵۰۰ عنصر نظامی متشکل از افراطی های مسلح لیبی و عناصر گروه تروریستی «انصار السنه» عراق را با هواپیما به دو پایگاه آموزشی در شهر انطاکیه؛ در مناطق مرزی ترکیه با سوریه، منتقل کرده است. دوحه با سرمایه گذاری کلان تلاش دارد گستره بحران سوریه را به لبه پرتگاه برساند و دمشق را به سمت تنش و جنگ داخلی و طایفه ای سوق دهد. این اقدامات نشانگر این است که قطری ها برای رسیدن به هدف خود در ساقط نمودن اسد مصمم هستند و از همه ابزارهایی که امکان استفاده آن را دارند بهره می گیرند. در مجموع می توان گفت که قطر داراي مؤلفه‌هاي واقعي قدرت نيست و مي‌كوشد با تكيه بر منابع مالي و پيروي بي‌چون و چرا از سياست‌هاي قدرت‌هاي فرامنطقه‌اي و رژيم صهيونيستي براي خود نقش در منطقه تعريف كرده و خود را بازيگري موثر بشناساند. 4-17- چالش ها و فرصت های قطر نسبت به رویکرد خود در تحولات سوریه قطر هزینه های سنگینی را در سوریه صرف کرده است، و به دنبال آن است که در تصمیم گیری ‌ها در این کشور تأثیر گذار باشد. بنابراین در صورتی که در سوریه حکومت تغییر کند و حکومت اخوانی و همراستا با سیاست قطر سرکار بیاید، باعث نفوذ بیشتر قطر در منطقه می شود و به قدرت چانه زنی آن در صحنه منطقه ای و بین المللی افزوده می شود. همچنین حکومت جدید سوریه یک متحد استراتژیکی مهم برای قطر به شمار خواهد رفت؛ که از اتحاد با آن می تواند امتیازهای اقتصادی برای قطر خواهد داشت، از آن جمله می توان به مسیر عبور خطوط گازی قطر برای اروپا اشاره کرد. اما در صورت باقی ماندن بشار اسد در قدرت طی سالهای آینده، قطری ها بازنده خواهند بود؛ قطر اقدامات فراونی علیه بشار اسد انجام داده است و همواره حمایت های فراوانی از معارضین نظام داده است. این گونه اقدامات قطر، تکرار استراتژی در لیبی و حمایت از اقدامات مسلحانه است. تشدید فشارها برای اتخاذ اقدامات جسورانه تر علیه دمشق، ممکن است برای امنیت دوحه خطرناک باشد، زیرا این اقدامات سوریه را به انتقام جویی وا خواهد داشت. قطری ها از خطرها آگاهند، ولی آنها تمایل دارند این گونه فکر کنند که بحران سوریه به نقطه بدون بازگشت رسیده، و اینکه تکیه بر این موضوع ارزش همه این تلاش ها را دارد. تکیه و اصرار بر چنین سیاست های یک جانبه و تهاجمی باعث افزایش تنش در منطقه خواهد شد و پیامد آن ناکامی در سیاست های این کشور و شکست رویای بازیگر فعال خواهد بود. قطر در حمایت مالی و تسلیحاتی مستقیم از مخالفان بشار اسد، نقش مهمی را ایفاءکرده است. چالش دیگر قطر در خصوص رویکرد خود نسبت به تحولات سوریه، شبکه الجزیره می باشد، شبکه الجزیره که روزگاری یکی از اصلی ترین شبکه های پربیننده عربی بود امروز به دلیل حمایت از سیاست های دوحه و تبدیل شدن به رسانه ای حکومتی اکثر بیننده های خود را از دست داده است 4-18- نتیجه گیری اگر چه خواسته های مردمي در شکل گیری و تداوم بحران سوريه نقش مهمی دارند اما با نگاهی به نقشه صف آرایی های منطقه نقش عوامل خارجي در اين اعتراضات را نباید نادیده گرفت. از همان آغاز بحران در سوریه به تدریج، نشانه هایی از مداخلات خارجی مشاهده که به دو جریان مخالف و موافق نظام در سوریه، تقسیم می شوند. ترکیه، عربستان و قطر به عنوان گروه محافظه کار، مهمترین بازیگران منطقه ای، حامی معارضین و طرفداران حل بحران سوریه از طریق دخالت نظامی می باشند. هدف این بازیگران از فشار بر سوریه و حمایت از مخالفان، تغییر رژیم سوریه و تضعیف محور مقاومت در منطقه است. از جمله اقدامات بازیگران حامی معارضین در صحنه سوريه براي تغيير اوضاع، شامل طراحی و برنامه‌ریزی برای انجام عملیات تخريبي و اعتراضي، تحت فشار قرار دادن سوريه در عرصه سیاسی و همچنین مجامع بین‌المللی و منطقه‌ای، استفاده از رسانه خبري فراملي، استفاده از شبكه هاي اجتماعي و اينترنتي، تامین مالي و تسليحاتي، تحريك اختلاف قومي و مذهبي،تحريم و تهدید به اعمال تحریم می باشد(برزگر،1392: 181-179). مجموعه این اقدامات در کنار حمایت های بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای از نظام حکومتی سوریه باعث تشدید تحولات و تداوم بحران در سوریه شده است. فصل پنجم: نقش جمهوری اسلامی ایران در بحران سوریه 5-1- مقدمه علاوه بر کشورهای روسیه و چین، در سطح منطقه ای، جمهوری اسلامی ایران همواره در برابر کشورهای غربی و متحدان منطقه ای آنها ایستاده و خواهان یک راه حل دیپلماتیک برای بحران سوریه می باشد. ایران به عنوان مهمترین حامی منطقه ای دولت و ثبات در سوریه ملاحظات مختلفی را در سیاست خود در قبال سوریه مد نظر دارد که یکی از مهمترین آنها موضوع اسرائیل و محور مقاومت است. در واقع می توان بحران سوریه را رقابت و نزاع میان گروه مقاومت و محافظه کار در منطقه دانست. سوریه برای جناح محافظه کار و به خصوص اسرائیل به نوعی مشت ایران محسوب می شود. در همین راستا بازیگران مذکور، می کوشند با برداشتن بشار اسد از رأس قدرت در این کشور ضمن کوتاه کردن دست ایران، تضعیف و تحت فشار قرار دادن حزب الله و مقاومت، امنیت خود را تضمین کنند. ایران نیز برای پیش گیری از این اتفاق به حمایت از برقراری آرامش در سوریه، اسد و نظام وی می پردازد. از سوی دیگر بحث نفوذ و قدرت ایران در منطقه و رقابت با کشورهای عربستان و ترکیه از دیگر دلایل حمایت ایران از نظام سوریه است، ایران بر حفظ و برقراری آرامش در سوریه پافشاری می کند تا ضمن ایستادگی در برابر اعراب از شیعیان سوریه نیز حمایت نماید، که کلیت خود این مسأله، یعنی بحث شیعه و سنی از دیگر دلایلی است که ایران را در پشت بشار اسد قرار می دهد. علاوه بر این، محدود کردن نفوذ آمریکا و به طور کلی غرب در منطقه و جلوگیری از روی کار آمدن دولت تحت نفوذ آنان در کشوری که متحد ایران است، یکی از مهمترین دغدغه های ایران در مورد سوریه است به همین دلیل است که این کشور هرگونه انتقال قدرت در سوریه را تنها در صورتی می پذیرد که خود در آن نقش داشته و آینده ی حضورش در این کشور را تضمین نماید. 5-2- روابط ایران و سوریه پیش از آنکه موضع ایران را در قبال بحران اخیر سوریه (اعتراضات 2011) مورد بررسی قرار دهیم، لازم است پیش درآمدی از روابط ایران وسوریه در دوران معاصر بیان شود. مناسبات میان دمشق و تهران به دنبال استقلال سوریه در سال 1946 برقرار گردید. روابط دو کشور در نیمه دوم دهه 1940 و نیمه اول دهه 1950 به دلیل طبیعت متفاوت رژیم جمهوری سوریه و نظام پادشاهی ایران در سطح پایین قرار داشت، اما در آن اثری از خصومت و تشنج دیده نمی شود. در مجموع می توان گفت در طی دوره پیش از انقلاب اسلامی، روابط سردی میان ایران وسوریه برقرار بود. تفاوت نظام های سیاسی و جهت گیری خارجی متفاوت، مهمترین علل سردی روابط دو کشور تا قبل از انقلاب اسلامی بوده است. در واقع در حالی که حکومت ایران سلطنتی و وابسته به غرب بود و رژیم صهیونیستی را نیز به رسمیت می شناخت، دولت سوریه کاملاً در مقابل ایران قرار داشت. این کشور دارای نظام جمهوری پارلمانی بوده و به بلوک شرق نزدیک تر بود. علاوه بر این سوریه، رژیم صهیونیستی را دشمن اصلی خود تلقی می کرد (نیاکوئی، 1391: 162). به هر حال روابط ایران و سوریه پس از انقلاب اسلامی ایران به تدریج توسعه یافت و دو کشور عملا به هم پیمانان راهبردی مبدل شده اند. در اواخر دهه هفتاد میلادی دو حادثه، تغییری ژرف در نقشه ائتلاف‌های منطقه‌ای و رویکرد کشورهای خاورمیانه ایجاد کرد. نخستین اتفاق، شکست جبهه مشترک عربی در جنگ با اسرائیل و خروج مصر از این جبهه بود و دومین رخداد، انقلاب اسلامی در ایران و سقوط شاه به عنوان متحد اصلی آمریکا و اسرائیل در منطقه بود. از زمان تأسیس جمهوری اسلامی، با قطع رابطه ایران با اسرائيل و مصر، مناسبات تهران و دمشق کیفیتی کاملأ متفاوت یافت و هر سال عمیق‌تر می شد. رهبران جمهوری اسلامی بلافاصله پس از پیروزی انقلاب، روابط تهران و تل‌آویو را قطع کردند و مصر را نیز به خاطر امضای پیمان کمپ دیوید مشمول این قطع رابطه قرار دادند. این رخداد، پایه‌های ارتباط ایران و سوریه در دهه‌های بعد را تقویت کرد. علاوه بر آن، اختلافات زیادی که میان دو حزب بعث حاکم بر عراق و سوریه وجود داشت، با شروع جنگ عراق و ایران در سال ۱۹۸۰ باعث استحکام بیش‌تر ارتباط و هم‌پیمانی استراتژیک میان ایران و سوریه شد. رهبران سوریه که متحد استراتژیک خود، مصر را از دست داده و از دخالت‌های حزب بعث عراق در امور داخلی خود به تنگ آمده بودند، در این جنگ از ایران در برابر عراق حمایت کردند و این در شرایطی بود که تمامی کشورهای عربی با حداکثر توان خود به حمایت از عراق پرداخته بودند (طاهایی،1388: 134). بنابراین سوریه تنها کشور عربی منطقه خاورمیانه بود که در طول سال های ابتدایی انقلاب اسلامی، در کنار ایران قرار گرفت و در زمان جنگ هشت ساله ایران و عراق به صراحت از تهران حمایت کرد. سوریه همچنین با بستن لوله هایی که نفت شمال عراق را به ساحل شرقی دریای مدیترانه می رساند، ضربۀ بزرگی به اقتصاد عراق وارد کرد؛ این کشور بارها مانع اجماع کشورهای عضو اتحادیه عرب بر علیه ایران در جنگ تحمیلی شد که از جمله می توان به اقدام این کشور در تحریم اجلاس سران کشورهای عرب در سال 1982 اشاره کرد. گذشته از اینها سوریه در اوج تحریم تسلیحاتی ایران، توانست سلاح های پیشرفته دفاعی را در اختیار جمهوری اسلامی ایران قرار دهد. سوریه همچنین باعث تعمیق روابط ایران با لبنان شد( کتاب سبز سوریه، 1387: 226). از سال 2003و با اشغال عراق توسط امریکا، سوریه و ایران قراردادهایشان را افزایش و تقویت کردهاند و تلاش نمودند تا سیاستهایشان را در جهت برآورده کردن و رویارویی با چالش جدید همگام سازند. تبادلات بین دو کشور سطح بالایی افزایش یافت. در جولای سال 2004، بشار اسد رئیس جمهور سوریه برای بار سوم به ایران سفر کرد(Goodarzi,2006: 289). بنابراین سوریه بلافاصله به تنها متحد عربی ایران در منطقه تبدیل شد. اهمیت روابط دو کشور به گونه ای بوده که رهبر انقلاب در ملاقاتی که با بشار اسد در سال 1385 داشتند ایران و سوریه را عمق استراتژیک یکدیگر نامیده و تاکید فرمودند که این روابط از دیرینه ترین و ممتایزترین روابط کشورهای منطقه است(کتاب سبز سوریه، 1387: 228). یکی از موضوعات تبلیغاتی رسانه ها و دولت های خارجی، در مورد روابط ایران و سوریه بر روی بهره برداری ایران از این روابط تأکید می کنند. حتی برخی منابع غربی، سوریه را عمق استراتژیک ایران می دانند، به نحوی که خروج سوریه از لبنان را به معنای تضعیف نقش ایران در لبنان ارزیابی کردند(طاهایی،1388: 134). اما رابطه سوریه با ایران برای این کشور نیز مزایای اقتصادی و سیاسی مهمی داشته است که از آن جمله می توان به افزایش نقش و جایگاه منطقه ای سوریه و همچنین نقش میانجیگرانه ایران در قبال بحران روابط ترکیه با سوریه اشاره کرد. تهران در طول سه دهه گذشته همواره به سوریه کمک های مادی و معنوی کرده است. همکاری های سیاسی، نظامی و امنیتی تهران و دمشق نیز از همین نقطه آغاز شده است. در خصوص روابط ایران و سوریه همچنین باید به نقش لجستیکی و پر اهمیت سوریه برای حزب الله لبنان و حماس که از متحدان سیاسی ایران هستند نیز اشاره کرد. حزب‌الله به عنوان سلاح استراتژیک جمهوری اسلامی به شمار می آید، بنابراین از آنجا که سوریه یکی از مهم‌ترین پل‌های ارتباطی میان ایران و حزب‌الله است و تغییر حکومت در سوریه به معنای قطع این پل ارتباطی است، لذا اهمیت بقای حکومت بشار اسد برای حفظ هر چه بهتر این ارتباط از اهمیت فراوانی برای جمهوری اسلامی ایران برخوردار است. به عقیده کارشناسان، از آنجایی که سوریه در طول سال های گذشته، «پل ارتباطی» ایران با حزب الله لبنان و جنبش های حماس و جهاد اسلامی فلسطین بوده، دمشق اهمیت بیشتری برای رهبران تهران پیدا کرده است. بلندیهای جولان سوریه از سال 1967 میلادی و جنگ های شش روزه اعراب و اسرائیل دراختیار تل آویو قرار دارد و همین موضوع باعث شده که ایران، سوریه را قسمتی از «خط مقاومت» در برابر رژیم صهیونیستی به شمار آورده و همکاری های خود را با آن افزایش دهد. روابط ایران و سوریه در 30 سال گذشته روابطی مستحکم و رو به رشد بوده است. مناسبات 30 سال گذشتۀ جمهوری اسلامی ایران و سوریه حکایت از رشد عمیق روابط سیاسی و امنیتی دو کشور مذکور دارد. تحولات منطقه ای و بین المللی، ویژگی رهبران دو کشور، دشمنان و دوستان مشترک منطقه ای و نیازهای داخلی دو کشور، موجبات نزدیکی هر چه بیشتر مناسبات ایران و سوریه را پدید آورده است. اما جدا از تحولات و بحران های منطقه ای و وجود دشمنان مشترک که بطور سلبی دو کشور ایران و سوریه را به هم نزدیک کرده است که از آن جمله می توان به مناسبات اقتصادی - تجاری، مناسبات فرهنگی - اجتماعی، مناسبات سیاسی – امنیتی اشاره کرد (ایزدی، جهانبخش و اکبری، 1389: 29). روابط اقتصادی ایران و سوریه در دو دهۀ اول پس از پیروزی انقلاب اسلامی بسیار پایین تر از حد انتظار بود، اما طی چند سال اخیر همکاری اقتصادی – تجاری با چشم اندازی فراگیر، روابط سیاسی ایران و سوریه را غنای بیشتری بخشیده است و دولتمردان دو کشور را بر آن داشته است که تداوم و پیشبرد روابط اقتصادی را هم پای مناسبات سیاسی را در سر لوحه ی کاری خود قرار دهند (کتاب سبز سوریه، 1387: 229). از جهت فرهنگی – اجتماعی، اشتراکات ایران و سوریه بیش از تفاوت های آنهاست. در واقع جدا از اختلافات ایدئولوژیک حکومتی میان دو کشور – نظام سیاسی ملی گرا با گرایش های سوسیالیستی سکولار در سوریه و نظام اسلام گرا و حکومت دینی در ایران، دو کشور با توجه به مسلمان بودن و روابط و پیشینه تاریخی با هویت های مذهبی در ابعاد تاریخی، مذهبی و فرهنگی دارای تعلقات و گرایش هایی نسبت به هم می باشند (همان: 40). از لحاظ سیاسی و امنیتی، سوریه عالی ترین سطح روابط یک کشور عربی با ایران را دارد و روابط تهران با هیچ یک از پایتخت های عربی به اندازه روابط تهران – دمشق دارای پشتوانه واهمیت نیست. با شروع بحران، روابط نظامی و امنیتی سوریه و ایران بیشتر شده است. سپاه پاسداران ایران، که مهم‌ترین و قدرتمندترین حامی حزب الله در ایران محسوب می‌شود، حمایت خود از حکومت بشار اسد را افزایش داد، آن‌ها نیروهای نظامی و امنیتی کلیدی سوریه را آموزش دادند و به این کشور کمک کردند تا توانایی نظامی خود را گسترش دهد. 5-3- اهمیت نقش ایران در بحران سوریه جمهوری اسلامی ایران یکی از بازیگران مهم حاضر در بحران سوریه و بزرگ‌ترین حامی سوریه در منطقه به شمار می‌رود. روابط تهران با دمشق به لحاظ تاریخی بر پایه‌ی منافع مشترک استراتژیک استوار است، در قاموس سیاست بین الملل این اصل حاکم است که دوست دشمن من، دشمن من است. آمریکا دوست دشمن مشترک ایران و سوریه (یعنی اسرائیل) به شمار می رود. بنابراین یکی از عمده ترین اهداف ایران و سوریه، کاستن از قدرت آمریکا و اسرائیل در خاورمیانه می‌ باشد. هر دو کشور نیز به منظور ایجاد توازن در روابط با کشورهای عرب متخاصم، روی یکدیگر تکیه می‌کنند. ایران به عنوان یکی از قدرت های بزرگ منطقه تلاش می کند کشورهای دیگر را وادار کند تا این کشور را به عنوان یکی از تصمیم سازان آینده منطقه – به ویژه در مورد سوریه - به رسمیت بشناسند و این همان چیزی است که آمریکا و اسرائیل نمی پسندند(والرشتاین، 2012). در حال حاضر ایران قدرتمندترین حامی سوریه در منطقه است و به جرأت می‌توان گفت تا بدین‌جا حمایت‌های ایران از سوریه موجب شده است دولت بشار اسد بتواند در برابر فشارهای همه‌جانبه غرب و بسیاری از کشورهای عربی و همچنین ترکیه مقاومت کند. در مورد اهمیت نقش ایران در حل بحران سوریه،«گری سیک»، دیپلمات سابق آمریکا در ایران، در یاداشتی با عنوان «صلح خاورمیانه با گفت وگو با ایران آغاز می شود» بیان کرد: ایران به دنبال سر و سامان دادن به راهبردی برای خروج از بحران در سوریه است؛ اما عربستان سعودی و قطر سلاح و پول در اختیار معارضان سوری قرار می دهند و تنها هدف آنها شکستن اتحاد تهران – دمشق است. همچنین، «رایان کروکر»، دیپلمات کارآزمودۀ آمریکایی و سفیر سابق این کشور در عراق و سوریه، در گفت وگو با «المانیتور»، با تشریح نقش ایران در منطقه پیشنهاد کرده، بهتر است آمریکا برای حل بحران سوریه با ایران مذاکراتی دو جانبه انجام دهد(دیده بان،1391: 39). ایران در بحران سوریه دارای نقش گسترده ای می باشد؛ بازیگری ایران درصحنه نزاع داخلی سوریه، مؤثر و عاملی مهم در کنار دیگر بازیگران حامی نظام، که حمایت آن ها باعث شده است؛ نظام سوریه همچنان سر کار باشد. مقامات ایرانی از این مسأله به خوبی آگاهند که علاوه بر نظام سوریه ایران نیز هدف بعدی می باشد، علاوه بر آن سقوط بشار اسد و نظام وی یک شکست استراتژیکی برای تهران محسوب می شود. این امر خود کاهش نفوذ ایران در منطقه را در پی خواهد داشت (مرسي، 2013). سوریه علاوه بر اهمیت راهبردی به‌ دلیل جایگاهش در جبهه مقاومت و ارتباط و اتحاد با جمهوری اسلامی در محاسبات منطقه‌ای و جهانی، اهمیت مضاعف پیدا کرده است. جمهوری اسلامی ایران، سوریه را به عنوان عمق استراتژیک خود تعریف می کند و حفظ وضع موجود در سوریه و یا پایان دادن به بحران آن با تثبیت حکومت بشار اسد، برای ایران اهمیت به‌ سزایی دارد. با توجه به موارد فوق، ایران در قبال بحران سیاسی اخیر سوریه، قاطعانه از حکومت اسد حمایت کرده است. باید توجه داشت که چشم انداز سقوط دولت اسد برای جمهوری اسلامی ایران نگران کننده می باشد و عملا سقوط دولت اسد، انزوای ایران در منطقه را افزایش می دهد، زیرا هر حکومتی که پس از اسد در سوریه به قدرت برسد، کمتر از این رژیم میل به همکاری با ایران خواهد داشت ( نیاکوئی، 1391: 163). 5-4- رویکرد ایران در قبال بحران سوریه موج انقلاب ها در کشورهای عربی تأثیر قابل توجهی بر موقعیت و منافع راهبردی منطقه ای ایران خواهد داشت. مهمترین آن ها رسیدن این امواج به هم متحد منطقه ای خود یعنی سوریه و در رأس آن رئیس جمهور آن بشار اسد می باشد. از همان آغاز ناآرامی، حمایت ایران از نظام سوریه آشکار بود. در مورد حمایت ایران از نظام سوریه، مخالفین ایران مدعی‌اند که ایران در مورد سوریه برخلاف سیاست خارجی خود که از جمله مبارزه با مستکبرین و یاری مستضعفین می باشد رفتار کرده است. به این معنی که سیاست خارجی آن در قبال مسأله سوریه بر خلاف انقلاب های عربی و بحرین که از مردم پشتیبانی می کرد؛ در سوریه از رژیم بشار اسد حمایت می کند و به جای توجه به اصول سیاست خارجی تابع منافع ملی و استراتژیک خود در منطقه بوده است(ناجی، 2013). جمهوری اسلامی ایران، در پاسخ به انتقادات فوق به این نکته اشاره می‌کند که در سوریه برخلاف بحرين که اکثريت مردم با رژيم آن کشور مخالفند و فقط اقليتي ضعيف حامي دولت‌ می‌باشند؛ موضوع کاملاً عکس می باشد و اکثريت مردم از دولت سوریه پشتیبانی می‌نمایند و مخالفین را اقليتي از گروه‌هايي مانند القاعده و اخوان‌المسلمين، با گرايش‌های سلفي تشکیل می‌دهند که در شهرهاي مرزي مستقر بوده و از حمایت مالی، تسلیحاتی و تبلیغاتی قدرت‌های خارجی برخوردار می‌باشند. از لحاظ ژئوپلیتیک نیز به این نکته اشاره می‌شود که اینک عمق استراتژيک ايران گسترش يافته و در غرب تا سواحل دریای مدیترانه امتداد یافته است. بنابر‌اين، مرزهاي لبنان و سوريه به عنوان خط مقدم منطقه نفوذ ایران تلقي مي‌شود. تام دانیلون، مشاور امنیت ملی آمریکا در دسامبر ٢٠١١، صریحاْ اعلام نمود که: «پایان رژیم اسد موجب بزرگ‌ترین عقب نشینی ایران در منطقه و برهم خوردن توازن قوای راهبردی و تغییر آن در منطقه علیه ایران خواهد بود».(محمدی، 1391: 22) به این ترتیب، ترکیه، عربستان سعودی و قطر به عنوان حامیان منطقه ای مخالفان و مشخصاً جبهه موسوم به «ارتش آزاد سوریه» اصلی ترین و شناخته شده ترین تشکل مخالف بشار اسد سعی در تشدید بحران، فشار بر اسد با هدف کناره گیری یا سرنگونی وی دارند. از عمده ترین انگیزه های مشترک جبهه قدرت های منطقه ای مخالفان اسد می توان به سیاست مهار ایران و همچنین جلوگیری از قدرت روز افزون محور مقاومت با نقش آفرینی ایران، سوریه وحزب الله لبنان اشاره نمود(برزگر،1392: 182). در حال حاضر همه فشارها براي شکستن این پل ارتباطی، یعنی سوریه اعمال می‌شود و آنچه در پشت پرده در جریان است، در حقیقت به علت روابط نزدیک سوریه با ایران بوده و هدف از سرنگونی رژیم کنونی در آن کشور نیز با امید به منزوی ساختن ایران صورت می‌پذیرد. از ابتداي شکل گیری بحران در سوریه، جمهوري اسلامي ایران، ضمن حمایت از خواسته‌های مردم ، تأكيد بر انجام اصلاحات و لزوم حفظ حاکمیت ملی در سوریه حمايت همه جانبه خود را از سوريه اعلام كرده است. ایران همچنین با تمام قوا با هرگونه مداخله طرف خارجی در امور داخلی سوریه مخالف بوده و تلاش کرده است با رایزنی و مذاکره با دیگر حامیان سوریه نظیر چین و روسیه، مانع از دخالت قدرت خارجی در تحولات داخلی سوریه شود. ايران همچنین هر گونه عمليات مسلحانه در داخل سوريه را رد مي‌كند، از گفت‌وگوهاي طرف‌هاي مختلف سوري حمايت مي‌كند و بارها نيز تلاش كرده است تا آن دسته از مخالفان سوري كه مخالف دخالت خارجي در سوريه هستند را در تهران گرد هم آورد تا بدين ترتيب به صورت طبيعي درباره آينده سوريه با نظام حاكم بر اين كشور گفت‌ و گو كنند. در همین راستا، ایران درهای خود را به روی کشورهای منطقه‌‌ برای گفت‌وگو جهت یافتن راه حلی برای توقف خونریزی‌ها در سوریه و دور کردن دخالت‌های غرب در این کشور اعلام کرد و در این راستا تشکیل کمیته چهار جانبه متشکل از مصر ، ایران ، ترکیه و عربستان سعودی را ابراز کرد که در قاهره برگزار شد. دیدگاه ایران برای حل بحران سوریه را می‌توان در موارد زیر خلاصه و ملاحظه کرد: - توقف نبردها و عملیات‌های مسلحانه - گفت‌وگوی میان نظام سوریه و جریان‌های معارض سوری - حفظ وحدت و یکپارچگی و تمامیت ارضی و بافت و ساختار ملی سوریه - برگزاری انتخابات ریاست جمهوری با نظارت سازمان ملل و طرف‌های بین المللی و مشارکت و حضور تمام طرف‌ها و جریان‌ها در آن و سر فرود آوردن در برابر خواست و اراده مردم و تصمیمات اتخاذ شده توسط آن در این انتخابات. اما طرح ایران و دعوت‌های تهران به برگزاری نشست‌های گفت‌وگو و مذاکره بین نظام و معارضان مورد قبول و پذیرش واقع نشد و تنها بر گزینه نظامی و حمایت مالی و نظامی طرف‌های منطقه‌ای از گروه‌های تروریستی و افراد مسلح تاکید شد. طبیعی بود که تهران تلاش‌های صورت گرفته برای هدف قرار دادن سوریه را به خاطر جایگاهی که در محور مقاومت دارد، رد کند، لحن سخنان خود را تند کند و نسبت به هرگونه دخالت نظامی در سوریه هشدار دهد که موجب وقوع جنگ فراگیر در منطقه خواهد شد. ايران در طي دوران بحران، كمك هاي همه جانبه اي به متحد راهبردي خود (سوريه) گسيل داشته است. تهران، دمشق را خاكريز نخست جبهه مقاومت تلقي كرده و بر همين اساس، درگيري هاي موجود در اين كشور را نوعي انتقام گيري از نقش و موقعيت برجسته سوريه در مقاومت عليه نظام سلطه و متحد منطقه ايش مي داند. از سوي ديگر سوريه، به نقطه ی قدرت نمايي ميان دو قدرت رقيب منطقه اي (تركيه و عربستان) با ايران تبديل شده است. در حقيقت سوريه، به منطقه اصلی درگيري نيابتي میان منافع متضاد ايران با ديگر كشورهاي طرفدار غرب تبديل شده است. آنچه این باور و احساس ایران در خصوص وجود یک طرح و نقشه برای سوریه را تقویت کرد، رد مستمر برگزاری هرگونه گفت‌وگو و مذاکره با نظام سوریه از سوی طرف‌های معارض سوری و دیگر طرف‌های منطقه‌ای برای خروج این کشور از بحرانی است که در آن گرفتار آمده و صرف تکیه بر گزینه مسلحانه برای سرنگونی نظام در سوریه است. در سطح بازیگران منطقه ای، جمهوری اسلامی با لحاظ کردن موارد فوق و همچنین برخی شواهد، اعتراضات سوریه و ادامه وضعیت فعلی را یک جریان مردمی و اسلامی تلقی نکرده و بر نقش بازیگران خارجی از جمله عربستان سعودی، قطر، ترکیه، ایالات متحده و رژیم صهیونیستی در برپایی آشوب های سوریه تاکید کرده است. واقعیتی که بسیاری از تحلیلگران به آن اشاره داشته اند. از اینرو تهران با هرگونه اقدامی که باعث از دست رفتن متحد استراتژیک خود در منطقه شود، مخالفت می کند. ایران مواضع عربستان، ترکیه و غرب را نشانه ای از یک توطئه بزرگ علیه سوریه و محور مقاومت می بیند. به باور مقامات ایرانی، عربستان با حمایت مالی از سلفی های مسلح و ترکیه با هماهنگی آمریکا در صدد هستند تا حکومت سوریه را که حلقه اساسی پیوند جمهوری اسلامی و مقاومت در منطقه است سرنگون ساخته تا به این ترتیب ائتلاف راهبردی سی ساله تهران – دمشق به آخر خط برسد. البته با گسترش امواج اعتراضات و همچنین برخی تماس های دیپلماتیک، موضع سیاسی ایران در حمایت از حکومت اسد نرم تر شده است و ایران در عین حمایت از دولت اسد و محکوم کردن دخالت های خارجی، بر ضرورت گفتگوهای ملی بین دولت و مخالفان و همچنین اصلاحات سیاسی دموکراتیک در این کشور تاکید کرده است. در این میان باید توجه داشت که برخی از کارشناسان بر این باورند که موضع دیپلماسی ایران در مقابل سوریه منفعل بوده و ایران می توانست با تعامل بهتر با برخی جریانات اپوزیسیون در سوریه و تلاش در ایجاد گفتگوهای ملی، دپلماسی فعال تری را اتخاذ نماید.( نیاکوئی، 1391: 164) جمهوری اسلامی ایران تاکنون ضمن حمایت از دولت سوریه به عنوان متحد راهبردی خود و عضو کانونی محور مقاومت، بر راه حل های سیاسی برای حل و فصل بحران سوریه تأکید و از مداخله خارجی یا حمایت های مالی و تسلیحاتی از مخالفین سوری به شدت انتقاد کرده است. با این حال، روند تحولات سوریه و تشدید بحران در این کشور تأثیرات منفی برای ایران خواهد داشت: نخست اینکه بی ثباتی سوریه و تضعیف آن بر اثر منازعات داخلی موجب کاهش کارآمدی این کشور در محور مقاومت خواهد شد. دوم، این بحران به گسترش تنش قومی- فرقه ای در منطقه و اختلاف راهبردی ایران با بسیاری از بازیگران منطقه ای مانند ترکیه و عربستان می انجامد. سوم، تمرکز جمهوری اسلامی ایران بر بحران سوریه مانع توجه جدی ایران به فرصت های ناشی از ظهور جنبش های مردمی و بیداری اسلامی در خاورمیانه و شمال آفریقا می شود( اسدی، 1391: 170). 5-5- دلایل حمایت جمهوری اسلامی ایران از سوریه سوریه در طول سه دهه گذشته تنها متحد راهبردی جمهوری اسلامی ایران در منطقه خاورمیانه بوده است؛ دو کشور تعاملات و همکاری راهبردی مهمی تجربه کرده اند. مخالفت با حضور و نفوذ غرب در منطقه، اتخاذ رویکرد ضد اسرائیلی و حمایت از گروه های مقاومت در لبنان و فلسطین مهم ترین مؤلفه های مشترک سیاست منطقه ای ایران و سوریه به شمار می رود که دو کشور را به رکن اصلی محور مقاومت تبدیل کرده اند. سوریه به لحاظ راهبردی بیشترین اهمیت را برای جمهوری اسلامی ایران دارد و عرصه ای مهم برای حمایت ایران از گروه های مقاومت، نقش آفرینی منطقه ای و گسترش توان بازدارندگی در مقابل رژیم صهیونیستی و غرب محسوب می شود. بر این اساس آغاز ناآرامی ها در سوریه و گسترش تشدید بحران در این کشور بیشترین نگرانی ها را برای جمهوری اسلامی ایران ایجاد کرده است(اسدی،1391: 169). جمهوری اسلامی، به خاطر برنامه‌ی هسته ای خود، در جهان و منطقه منزوی شده است، و دیگر نمی‌تواند تنها دوست خود، یعنی سوریه را از دست بدهد. ایران در منطقه همانند جزیره‌ای تنها است در میان دریایی از همسایگان نا‌سازگار، بازیگران و رقبای منطقه‌ای از جمله ترکیه و عربستان که برتری و قدرت ایران را نمی‌پسندند. و همچنین جریان‌های ضد شیعی سلفی و وهابی ریشه‌دار در کشورهای عربی، پاکستان؛ بنابراین از آنجا که ایدئولوژی سیاسی جمهوری اسلامی امکان بهره‌گیری از همیاری قدرت‌های جهانی، همانند ایالات متحده و قدرت‌های منطقه‌ای همسان از لحاظ موقعیت منطقه‌ای، همچون اسرائیل را برای غلبه بر وضعیت تک‌افتادگی خود ندارد، لذا اهمیت معدود کشور‌های موجود در منطقه که دارای روابط نزدیک با ایران هستند مانند عراق، افغانستان و بالاخره سوریه که از اهمیت استرتژیکی نیز برای ایران برخوردار است، بیش از پیش افزایش می‌یابد. سوریه به‌ عنوان مهم‌ترین متحد ایران در منطقه، از جایگاه خاصی در سیاست خارجی این کشور برخوردار است. سوریه به‌ عنوان پلی برای دستیابی به مدیترانه مورد توجه ایران قرار گرفته است که حفظ رابطه با دولت سوریه، و بهبود روابط با این کشور را توجیه می‌نماید. جایگاه سوریه چه از لحاظ ژئوپلیتیکی و چه از لحاظ نوع حکومتی که در آن قدرت را در دست دارد از یک طرف و همچنین قرار داشتن سوریه در خط مقاومت و در جبهه ایران از طرف دیگر، از اهمیت بسیار زیادی برای سیاست‌های راهبردی و منطقه‌ای ایران برخوردار است. ایران برنامه‌ای راهبردی را براساس سند چشم‌انداز در منطقه را دنبال می‌کند که بر این اساس باید در مدت زمانی مشخص به قدرت اول منطقه تبدیل شود و در این مسیر بی‌ثباتی در سوریه و تغییرات نظام سیاسی در این کشور به‌گونه‌ای است که برخلاف راهبرد‌های منطقه‌ای تهران و کاملاً خلاف امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران می باشد. در طول يك دهه گذشته، جمهوري اسلامي ايران در همكاري و اتحاد با سوريه و گروه هاي مقاومت در فلسطين و لبنان شكل دهنده ائتلاف منطقه اي مهمي موسوم به محور مقاومت در منطقه بود. اين ائتلاف ضمني منطقه اي پتانسيل استراتژيك مهمي براي سياست منطقه اي ايران است و باعث گسترش نفوذ و نقش آفريني كشور در منطقه و مقابله با چالش هاي امنيتي از سوي دولت هاي رقيب و متخاصم شده است. با وقوع تحولات جديد در جهان عرب، زمينه ها و مؤلفه هايي براي گسست در محور مقاومت نيز قابل شناسايي است كه مهمترين مورد آن تحولات سوريه و تلاش بازيگران رقيب براي تغيير حكومت يا تغيير رفتار در اين كشور است. رقیب منطقه ای ایران یعنی عربستان سعودي نيز در طول يك دهه گذشته بازيگري مهم در ائتلاف موسوم به محور استعمارزدگي عربي متشكل از كشورهاي دست نشانده عربي است كه در مقابل محور مقاومت شامل جمهوری اسلامی ايران، سوريه و گروه هاي مقاومت نقش آفريني مي كرد و تهديدات امنيتي مهمي را براي كشور ايجاد نموده است. اين كشور كه از خيزش هاي جهان عرب نگراني هاي جدي را احساس مي كند درصدد ايجاد ائتلاف نويني متشكل از كشورهاي دست نشانده و پادشاهي خواهان حفظ وضع موجود براي مقابله با دگرگوني هاي منطقه اي است. از سوی دیگر بحث نفوذ و قدرت ایران در منطقه و رقابت با کشورهای عربی و ترکیه از دیگر دلایل حمایت ایران از نظام سوریه است، ایران بر حفظ و برقراری آرامش در سوریه پافشاری می کند تا ضمن ایستادگی در برابر اعراب از شیعیان سوریه نیز حمایت نماید، که کلیت خود این مساله یعنی بحث شیعه و سنی از دیگر دلایلی است که ایران را در پشت بشار اسد قرار می دهد. علاوه بر این محدود کردن نفوذ آمریکا و به طور کلی غرب در منطقه و جلوگیری از روی کار آمدن دولت تحت نفوذ آنان در کشوری که متحد ایران است، یکی از مهمترین دغدغه های ایران در مورد سوریه است و به همین دلیل است که این کشور هرگونه انتقال قدرت در سوریه را تنها در صورتی می پذیرد که خود در آن نقش داشته و آینده ی حضورش در این کشور را تضمین نماید. به این ترتیب، در حال حاضر همه فشارها براي شکستن این پل ارتباطی، یعنی سوریه اعمال می‌شود و آنچه در پس پرده در جریان است، در حقیقت به علت روابط نزدیک سوریه با ایران بوده و هدف از سرنگونی رژیم کنونی در آن کشور نیز با امید به منزوی ساختن ایران صورت می‌پذیرد. ایران معتقد است اگر نظام سوریه بخواهد تغییر کند، ایران یک متحد راهبردی خود که می‌توانسته آزادی عملی را در بخش غربی آسیا برای ایران به‌وجود بیاورد، از دست خواهد داد؛ چون مدعیان زیادی خواهد داشت و آن نظام، وابستگی‌هایی به کسانی خواهد داشت که به گروه‌های مخالف کمک کردند یا برای حفظ قدرت خود مجبور هستند به قدرت‌های منطقه‌ای یا فرامنطقه‌ای وابسته شوند. در یک نگاه کلی، اهمیت و نقش راهبردی سوریه در محور‌های زیر خلاصه می‌شود: این کشور بخش بااهمیتی از منطقه ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک غرب آسیا است. همسایگی سوریه با فلسطین اشغالی، لبنان و ترکیه و عراق به‌عنوان اجزای مهم ژئوپلیتیک منطقه از اهمیت زیادی برخوردار است. سوریه تنها کشور عربی است که مناسبات مستقل منطقه‌ای و بین‌المللی دارد. این کشور در انتقال نفت و گاز عراق و ایران به اروپا موقعیت ویژه‌ای دارد. این کشور در معادلات سیاسی لبنان تأثیرگذار است. دولت سوریه از حزب‌الله لبنان در مقابل رژیم صهیونیستی حمایت می‌کند. سوریه با جمهوری اسلامی و مقاومت اسلامی در منطقه همگرایی و همسویی دارد (فرزندی، 1391: 22 ). اهمیت راهبردی سوریه برای جمهوری اسلامی و دلایل حمایت از جمهوری اسلامی را می‌توان در محورهای زیر خلاصه کرد: سوریه در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی، نزدیک‌ترین متحد عربی با جمهوری اسلامی ایران بوده است. با وجود نظام‌های سیاسی متفاوت ایران و سوریه و همگرایی نسبی نوع حکومت در سوریه و عراق، نظام سوریه در جنگ تحمیلی رژیم بعثی علیه ایران اسلامی، با جمهوری اسلامی همراهی کرد. روابط حسنه سوریه با جمهوری اسلامی ایران در راه‌اندازی و تقویت جبهه مقاومت، همواره ادامه یافته است. سوریه بعد از انقلاب اسلامی همواره در ضدیت با رژیم صهیونیستی با جمهوری اسلامی همراهی کرده است. تحولات سوریه بر ژئوپلیتیک منطقه و در عین‌حال در سطح بازیگری و نقش‌آفرینی جمهوری اسلامی در منطقه تأثیر زیادی دارد. راهبرد بلندمدت و تأمین‌کننده اهداف و منافع جمهوری اسلامی در سوریه حضور پایدار در سوریه است که این حضور مبتنی بر اتصال و پیوستگی حلقه‌های مقاومت به یکدیگر است. ادامه بحران در سوریه، تلاشی از سوی غرب و کشورهای عربی برای جلوگیری از گسترش امواج بیداری اسلامی در کشورهای عربی و به چالش کشیدن گفتمان انقلاب اسلامی است و تثبیت نظام در سوریه در راستای مقابله با راهبرد فریب و تاکتیک بدل‌سازی غرب در جریان بیداری اسلامی به حساب می‌آید( فرزندی، 1391: 24). در نتیجه ایران در بحران سوریه به دنبال اهداف زیر میباشد: جلوگیری از تغییر نظام سوریه؛ چرا که ایران و سوریه و تحت عنوان محور مقاومت، علیه آمریکا و اسرائیل اتحاد و منافع مشترک دارند؛ پیروزی آمریکا و متحدان منطقه ای آن در سوریه منافع ایران در منطقه به ویژه در فلسطین و لبنان را به خطر خواهد انداخت. در نتیجه تلاش جمهوری اسلامی برای شکست آمریکا در سوریه و حتی کشورهای دیگر منطقه مانند افغانستان و عراق منطقی به نظر میرسد؛ اتحاد ایران و سوریه و ارتباط با روسیه موزانه ای منطقی در منطقه ایجاد خواهد کرد که از زیاده روی های آمریکا و حملات احتمالی دیگر آنان جلوگیری خواهد کرد؛ عدم تثبت وضعیت سوریه و ادامه این روند، بحران قومی را در منطقه افزایش خواهد داد و منافع کشور ایران نیز به نوعی در تضاد با بحرانهای مذهبی و قومی است. با شروع بحران سوریه، این کشور به میدان زورآزمایی ایران و عربستان تبدیل شده است. بیشترین فشارها اکنون در سوریه از طرف عربستان، قطر و کشور ترکیه اعمال می‌شود. این کشورها عملاً مشغول حمایت مالی و تسلیحاتی از گروه‌های مخالف در سوریه هستند و امید دارند که سقوط اسد، راه را برای یکه‌تازی آن‌ها در خاورمیانه هموار سازد. در عین حال، سقوط اسد نه تنها ایران را از لبنان محروم می‌کند؛ بلکه عراق را به عنوان حوزه نفوذ جدید ایران در خطر قرار می‌دهد. علاوه بر سرمایه‌گذاری عربستان در عراق و گروه‌هایی که به شکل بالقوه آماده تحرک برای تأمین منافع ریاض هستند؛ ترکیه نیز در شمال عراق حضور دارد که سیاست‌هایش چندان با ایران همخوانی ندارد. بدین ترتیب سقوط سوریه، مرزهای غربی عراق را نیز در معرض فشار حکومت جدید سوریه قرار می‌دهد که با تکیه بر شواهد، هم‌پیمانی استراتژیک با ایران را فسخ کرده و به محور عربستان می‌پیوندد. در چنین شرایطی، بقای حکومت اسد برای ایران تنها حمایت از یک هم‌پیمان قدیمی و ادای دین به این هم‌پیمان به خاطر حمایتش از تهران در زمان جنگ با عراق نیست؛ بلکه موضوع حیاتی است. طبیعی‌ است که سوریه به آخرین و مهم‌ترین آوردگاه ایران و عربستان تبدیل شود. از ابتدای بحران سوریه مشخص و قطعی بود که ایران با تمام توان از دولت اسد پشتیبانی می‌کند. تهران و دمشق چندی قبل از شروع تنش‌ها در سوریه؛ پیمانی دفاعی با یکدیگر امضا کرده بودند که بر اساس آن، حمله و تعرض به هرکدام به منزله حمله به دیگری در نظر گرفته می‌شود. این پیمان نظامی، عملا راه را برای ایران در حمایت بی‌قید و شرط مالی و تسلیحاتی از دولت اسد باز کرده است. 5-6- چالش ها و فرصت های جمهوری اسلامی ایران نسبت به رویکرد خود در تحولات سوریه بازیگری ایران در بحران سوریه به صورت همزمان فرصت ها و تهديداتي را براي امنيت ملي جمهوري اسلامي ايران در پي دارد و اين تحولات ابعاد مختلف امنيت ملي كشور در ابعاد سرزميني، جامعه و نظام سياسي را متاثر مي سازد. برخی معتقدند بحران سوریه از دو منظر برای ایران نگران کننده است: نخست، سقوط دولت سوریه ضربه ای راهبردی مهمی بر ایران وارد خواهد کرد و تغییر رژیم در سوریه به عنوان نزدیک ترین و مهم ترین متحد ایران بر توانایی کشورمان برای نمایش قدرت در شرق مدیترانه تأثیر خواهد گذاشت. دوم، تحولات سوریه در جهت مخالف روایت ایران از بهار عربی به عنوان «بیداری اسلامی» الهام گرفته از انقلاب اسلامی است. براین اساس بحران سوریه نه تنها منافع راهبردی بلکه پویایی و جامعیت روایت ایران از تحولات منطقه به عنوان بیداری اسلامی را مورد چالش قرار می دهد. هر چند تأثیرات راهبردی منفی بحران سوریه بر ایران تا حد زیادی مشهود است، در مورد سنخ و ماهیت تحولات سوریه و سایر کشورهای عربی از منظر ایران هم خوانی چندانی وجود ندارد. در واقع، جمهوری اسلامی ایران ضمن اذعان به حقوق مردم سوریه معتقد است که علل اصلی تشدید و تداوم بحران در سوریه و خارج کردن این کشور راهبردی از محور مقاومت است. بر این اساس معادلات راهبردی و سیاست بازیگران مخالف، عنصری بسیار تعیین کننده تر از نارضایتی ها و مشکلات داخلی این کشور است ( اسدی، 1391: 170-169). همچنین در مورد تأثیرگذاری سناریوهای آینده برای ایران می توان قضاوت های متعدد و پیچیده ای ارائه داد. در تبیین اولیه به نظر می رسد تغییر رژیم در سوریه باعث زیان راهبردی مهم برای ایران و کاهش نفوذ ایران در حوزه شرق مدیترانه، مسائل لبنان و فلسطین و حتی عراق شود. سقوط رژیم اسد، نه تنها می‌تواند نفوذ ایران در دنیای عرب را تحت تأثیر قرار دهد، بلکه می‌تواند حمایت نظامی این کشور از حزب الله را نیز کاهش بدهد. همچنین باعث تغییر موازنه قدرت منطقه ای به نفع رقبای منطقه ای ایران از جمله عربستان سعودی و ترکیه خواهد شد. در مقابل، چنانچه دولت کنونی بتواند قدرت گذشته خود را بازیابد و بحران فعلی را پشت سر بگذراند، پیروزی مهمی برای ایران در بازی های راهبردی منطقه خواهد بود. نظام سوریه به محض خروج از وضعیت قرمز امنیتی، سناریوهای متنوعی را برای انتقام‌گیری از طرف‌های مختلف دخیل در ناآرامی در سوریه تدارک خواهد دید. علاوه برآن بر انگیزه‌های ضد آمریکایی و ضدصهیونیستی آن افزوده خواهد شد و این موضوع، قطعاً به تعمیق توان محور مقاومت خواهد انجامید که دارای ارزش حیاتی برای ایران است. با این حال، وضعیت و سناریو های سوریه بسیار پیچیده تر از این دو سناریوی اولیه است و از تداوم جنگ داخلی و بی ثباتی برای میان مدت تا تجزیه سوریه متفاوت است. حتی تغییر کامل رژیم و شکل گیری دولت جدید توسط مخالفین نمی تواند در بلند مدت به منزله پایان تعاملات راهبردی سوریه و ایران باشد. به اعتقاد برخی از تحلیل گران خاورمیانه، هر دولتی که در سوریه بر سر کار آید، با توجه به اختلافات خود با رژیم اسرائیل در مورد جولان، به جمهوری اسلامی ایران نیاز خواهد داشت. 5-7- نتیجه گیری سوريه براي سال ها نقش دروازه ورود ايران به جهان عرب و اتصال استراتژيك ايران به منطقه مديترانه و خاور نزديك را برعهده داشته است. از اين رو تضعيف سوريه و سرنگوني اسد باعث تضعيف محور مقاومت و كاهش نفوذ منطقه اي ايران و مهار آن مي شود. دولت ایران از آغاز بحران سوریه، تحولات این کشور را متفاوت از بهار عربی اعلام و آن را ناشی از فتنه گری های صهیونیست ها و حامیان آنها، برای خدشه وارد کردن بر خط مقاومت در خاورمیانه می داند. تهران بارها از برخی اصلاحات صورت گرفته توسط دولت بشار اسد مانند برگزاری همه پرسی (رفراندوم) قانون اساسی، تشکیل مجلس جدید و آزادی برخی از افراد بازداشت شده در جریان بحران این کشور استقبال کرد و خواستار آن شد تا این اصلاحات از سوی دمشق ادامه یافته و مخالفین حکومت اسد نیز به مذاکرات با دولت وی روی آورند. جدای از پرداختن به عوامل بوجود آورنده شرایط مذکور و جدل در خصوص درستی و یا نادرستی سیاست خارجی جمهوری اسلامی و نقش این سیاست‌ها در ایجاد وضعیت امروز منطقه‌ای ایران، نگاهی به ساخت سیاسی و مذهبی مخالفان حکومت سوریه و کشورهای پشتیبان آنها نشان می‌دهد که تفوق مخالفان بر حکومت فعلی و دست به دست شدن قدرت در سوریه مترادف خواهد بود با یک شیفت کامل سیاسی از تمایل و رابطه نزدیک با ایران به سمت ترکیه، عربستان سعودی و هم پیمانان آن خواهد بود. به تعبیر دیگر تغییر قدرت در سوریه، معنی افزایش یک حلقه دیگر به زنجیره رقبای منطقه‌ای ایران و از دست رفتن یک هم پیمان استراتژیک منطقه ای قلمداد می شود. یافته ها و نتیجه گیری از آغاز سال 2011، خاورمیانه و شمال آفریقا شاهد تحولات اساسی و آبستن تغییرات جدی بوده است. در پی جنبش های مردمی و تحولات جدید در خاورمیانه و شمال آفریقا بسیاری از نظام های سیاسی و نظم منطقه ای تغییر یافته و الگو های مختلفی از تحولات در کشورهای مختلف رخ داده است که تفاوت های زیادی با هم داشته اند. در میان وضعیت سوریه با تمام کشورهای دیگر متفاوت است. در خصوص شکل گیری بحران سوریه مشخص گردید که اعتراضات این کشور در ابتدا عمدتاً خودانگیخته، خودجوش و الهام گرفتن از سایر انقلاب ها بود و به نظر می رسید که هیچ سازمان کنترل کننده ای یا رهبران شناخته شده ای وجود نداشته باشد و حتی کانون ایدئولوژیکی اپوزیسیون نیز فراتر از شعارهایی که خواهان پایان سرکوب و فساد است، نامشخص بود. همچنین مرکز ثقل اعتراضات به شکل عمده در مناطق حاشیه‎ای، پیرامونی و شهرهای کوچک سوریه برای مبارزه با فساد، انجام اصلاحات و کسب آزادی بوده است. اگر چه اعتراضات مردم به دلیل وادار کردن نظام به اصلاحات داشت به نتایج قابل قبول می رسید اما به تدریج و با نقش آفرینی کشورهای خارجی، این وضعیت در سوریه تغییر پیدا کرد به گونه ای که با حمایت های مالی، لجستیکی و تسلیحاتی بازیگران منطقه از جمله ترکیه، عربستان و قطر از مخالفان نظام و هچنین با ورود اسلحه از کشورهای مجاور و تجهیز و تسلیح معارضین سوری به تدریج بر اعتراضات خشونت آمیز تشدید می شد. بدون تردید سوریه با توجه به موقعیت استراتژیک و ژئواستراتژیک خود همواره در طول تاریخ کانون توجه کشورهای بزرگ و استعمارگر بوده و بحران کنونی آن که از مارس 2011 شکل گرفت؛ سبب شده است که بسیاری از بازیگران بین المللی را به سمت و سوی خود سوق دهد. بازیگران فعال در بحران سوریه سعی دارند که با بهره برداری از حوادث خونین جاری در سوریه اهداف و خواسته‌های مورد نظر خود را در این کشور محقق سازند. علاوه بر آن طی سالهای اخیر قطب های قدرت منطقه ای در خاورمیانه شکل گرفته که قدرت و نفوذ آن‌ها در طول زمان و بر اساس رویدادهای منطقه ای و بین المللی با تغییر و تحول همراه بوده است. در این ارتباط، می‌توان به مثلث قدرت ایران، ترکیه و عربستان اشاره کرد که هر یک از این بازیگران در پی آن هستند که از اتفاقات پیش آمده در منطقه بهترین استفاده را نموده و تحولات را به سمت و سوی منافع ملی خود جهت دهند. در مورد بازیگران منطقه ای فعال در پرونده سوریه علاوه بر ایران، ترکیه و عربستان، قطر نیز سعی کرده است که در پرونده مربوط به بحران سوریه نقش فعال داشته باشد. به طور کلی در رابطه با چرایی تداوم رژیم بشار اسد می توان گفت که بحران سوریه برخلاف لیبی از حمایت های منطقه ای قابل توجهی از جمله ایران و حزب الله لبنان برخوردار است. در سطح بین المللی نیز روسیه و چین تا کنون در مقابل طرح های غرب در شورای امنیت مقاومت نمودند؛ این امر انجام اقدامات نظامی را با چالش های جدی مواجه می سازد. البته کشورهایی همانند ترکیه، عربستان سعودی و قطر نقش مؤثری در حمایت از معارضان سوری داشته اند. بی تردید می توان گفت هیچ رویدادی در سال های اخیر در ایجاد قطب بندی های سیاسی که به نوعی یادآور دوران جنگ سرد است را نمی توان با تحولات سوریه مقایسه کرد. در این میان موضع گیری ها و سیاست های بازیگران منطقه ای و بین المللی شکلی تازه به معادلات سیاسی بخشیده است، به گونه ای که برخی از دوستان قدیم را رویاروی یکدیگر قرار داده و از سوی دیگر رقبای استراتژیک را در عرصه ی سیاست سوریه به یکدیگر نزدیک کرده است. بحران سوریه جدا از خواسته ها و سرنوشت مردم، بعضی کشورهای خارجی در آن ذینفع اند که هر کدام منافع خود را دنبال میکنند و این پیگیری منافع برای بعضی ها در تغییر رژیم بشار اسد و برای بعضی ها در ابقای آن است، به طور کلی می توان بازیگران فعال در عرصه ی بحران سوریه را به دو دسته تقسیم کرد : گروه اول دولت هایی هستند که با تأکید بر حل منازعه سوریه از طرق مسالمت آمیز خواهان ایجاد اصلاحات اساسی در این کشور بدون هر گونه مداخله ی خارجی نظامی هستند. در این گروه طیفی از کشورهای قدرتمند و بازیگران جهانی چون روسیه و چین و بازیگران منطقه ای از جمله ایران ، حزب الله لبنان و عراق قرار دارند. در گروه دوم کشورهایی مانند آمریکا، اعضای اروپایی شورای امنیت، اسرائیل، ترکیه، عربستان و قطر به همراهی اتحادیه ی عرب قرار دارند. هرچند هرکدام از این بازیگران انگیزه های مختلفی را از مداخله در امور سوریه دنبال می کنند اما هدف مشترک برکناری اسد، آنها را در کنار هم قرار داده است. همچنین احساس خطر یا تهدید مشترک باعث نزدیکی این بازیگران شده است و کانون این احساس خطر متوجه ایران و قدرت منطقه ای آن است. دو رقیب منطقه ای ایران یعنی عربستان سعودی و ترکیه با سیاست های مختلف سعی در تضعیف ایران دارند و همین امر هم باعث برخی اتحادها و سیاست های نزدیک به هم شده است. در حال حاضر بحران سوریه به مثابه «بحران سیاسی عمیق» به دلیل، رقابت های منطقه ای، منافع متعارض، دخالت قدرت های منطقه ای پیچیده و دشوار شده است. نکته مهم در خصوص بحران سوریه تعداد بازیگران فعال و تاثیرگذار در آن می باشد. در این میان نقش بازیگران منطقه ای از اهمیت فراوانی برخوردار است. با شکل گیری بحران در سوریه کشورهایی از جمله ترکیه، عربستان سعودی و قطر تلاش وافری برای سرنگونی اسد انجام داده اند. اما تا کنون به دلیل توازن نسبی قدرت و ایجاد بن بست بین دولت و مخالفین در صحنه سیاسی- نظامی و تضاد منافع بازیگران دخیل، عوامل خارجی نتوانسته اند نقش تعیین کننده ایفا و قابلیت سرکوب دولت را مختل نمایند. بنابراین می توان گفت، بحران هایی که سه بازیگر یا بیشتر در آن ها دخیل هستند، تمایل به دوره ی طولانی تر دارند، تمایل به حصول توافق در میان طرف های بحران به سطوح پایین تر رضایت از نتیجه، منجر خواهد شد. نتیجه آنکه بازیگران و قدرت های مختلف، مانع از دخالت یکدیگر در موضوع سوریه می شوند و هیچکس نمی تواند تأثیر زیادی روی سیاست داخلی سوریه بگذارد. همه قدرت ها محکوم به حرف زدن هستند تا عمل کردن، به همین خاطر نتایج تنگنای ژئوپلتیک تحولات داخلی سوریه همچنان تا حد زیادی نامشخص بوده و طرف‌های داخلی سوریه به حال خود رها شده‌اند. در خصوص بازیگران خارجی بحران سوریه این مسأله مشخص گردیدکه این بازیگران تاکنون نتوانسته اند نقش تعیین کننده ای در تحولات سوریه ایفا کنند. در واقع بازیگران منطقه ای بر اساس اهداف، منافع و علایق خود جهت گیری مختلفی را در رابطه با این کشور که از اهمیت ژئوپلیتیکی و ژئو استراتژیکی در منطقه نیز برخوردار است، اتخاذ نموده اند. در حال حاضر بحران سوریه با بازیگران متعدد و منفعت طلب، به لحظات سرنوشت ساز خود رسیده است. در مورد تأثیر بحران سوریه بر بازیگران منطقه ای می توان گفت که بحران سوریه موجب افزایش تنش و منازعه ها در سطح منطقه ای شده است. این امر به نوبه ی خود منجر به کاهش تمایل همکاری و افزایش اختلاف بین بازیگران تأثیرگذار در بحران سوریه شده است. روابط جمهوری اسلامی ایران با ترکیه و قطر تحت تاثیر بحران سوریه با سردی مواجه شده است. علاوه بر این سطح اختلافات بین ایران و کشورهای حوزه خلیج فارس مانند عربستان سعودی بر اثر بحران سوریه شدیدتر شده است. همچنین روابط ایران با گروه حماس به پایین ترین درجه خود رسیده است. این بحران بر روابط ترکیه و عراق بی تأثیر نبوده است. علاوه بر آن بر بحران سوریه بر همسایه غربی خود یعنی لبنان، تاثیر زیادی داشته است و منجر به کشیده شدن بحران به داخل کشور لبنان شده است. باعث ناآرامی در این کشور شده است. در پایان می توان گفت که آینده ی نظام سیاسی حاکم بر سوریه، تا حد زیادی آینده ی خاورمیانه را مشخص خواهد کرد. در واقع سرنوشت بحران سوریه به عامل تعیین کننده در چشم انداز آینده منطقه تبدیل شده است. هم اکنون قلمروی سوریه صحنه ی هماورد ژئوپلیتیکی دو ائتلافی است که کامیابی هر یک از آنها، نظم مورد نظر آنان را در خاورمیانه حاکم خواهد کرد. دلیل اصلی تشدید و تداوم بحران در سوریه، رقابت، وجود منافع متعارض و دیدگاههای متفاوت بین بازیگران منطقه ای درگیر در این بحران می باشد. در واقع، پیچیدگی، تشدید و تداوم بحران در سوریه ناشی از رقابت و تعارض شدید بین منافع راهبردی و رویکرد بین دو جریان متضاد «مقاومت» و «محافظه کار عربی» در منطقه خاورمیانه است. تعارض منافع میان این دو جریان در بحران سوریه، بازی با حاصل جمع جبری صفر را ایجاد کرده است. این نوع نگاه مانع هر گونه سازش، و راه حل سیاسی برای خروج از بحران سیاسی در سوریه شده است. این امر به نوبه ی خود علاوه بر پيچيدگي بيش از پيش بحران سوريه، موجب افزايش حجم منازعاتي آن نيز گرديده است. آشکار است که مداخلات مستمر بازيگران منطقه ای در بحران سوريه قبل از اينکه منجر به حل و فصل اين بحران و بازگشت ثبات و امنيت به سوريه گردد، سوريه را به نمونه‌اي بارز از شکل گيري يک منازعه در ابعاد استراتژيکي در سياست بين‌الملل و گسترش درگيري‌هاي سياسي و امنيتي در نظام منطقه‌اي خاورميانه، ميان قدرت‌هاي بزرگ و متحدان منطقه اي آن‌ها تبديل کرده است. مجموعه این شرایط و شکاف های عمده داخلی در کنار متغیرهای مؤثر و مداخله گر منطقه ای و فرامنطقه ای، موجب تشدید تحولات و تداوم بحران در سوریه شده است و راه حل سیاسی برای خروج از بحران سوریه را دشوار ساخته است. در این جهت دولت و معارضان مسلح با اعمال راه حل های امنیتی و نظامی شرایط کشور را به سمت گزینه درگیری خونین داخلی سوق داده اند. در هر حال نتیجه فعل و انفعالات هر چه باشد یک امر مسلم است که وضعیت سوریه دیگر نمی تواند به پیش از شروع بحران جاری بازگردد. در نهایت این نکته قابل ذکر است که لازمه خروج از بحران سیاسی سوریه نیازمند قبول کردن دو عامل اساسی است: نخست، عدم دخالت‏های خارجی در این کشور و تاکید برحل مسأله از طریق گفتگو و کوتاه آمدن طرفین و دوم، ضرورت انجام اصلاحات در نظام سیاسی سوریه همراه با شفاف سازی و اعتمادسازی مطلوب می باشد. منـابـع و مـآخـذ الف) منابع فارسی 1. آجرلو، حسین (1390) «تحولات سوریه ریشه ها و چشم اندازها»، فصلنامه مطالعات خاورمیانه، سال هجدهم، شماره سوم. 2. آقایی، داوود؛ صادقی، سعید و هادی، داریوش (1391) «واکاوی نقش اینترنت و رسانه های اجتماعی جدید در تحولات منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا»، روابط خارجی، سال چهارم، شماره دوم، تابستان. 3. ابراهیمی، نبی لله (1390) « اخوان گرایی و سیاست خارجی قطر در قبال انقلاب های عربی 2011»، فصلنامه مطالعات راهبردی، سال پانزدهم، شماره اول. 4. احمدیان، حسن؛ زارع، محمد (1390) «استراتژی عربستان در برابر خیزش های جهان عرب»، فصلنامه ره نامه سیاست گذاری، سال دوم، شماره دوم. 5. اخباری، محمد (1383) بررسی جغرافی کشورهای همجوار: جمهوری ترکیه، چاپ اول، تهران: سازمان جغرافیایی نیروی مسلح. 6. اسدی، علی اکبر (1391) «بحران سوریه و تاثیرآن بر بازیگران و مسائل منطقه ای»، فصلنامه مطالعات راهبردی جهان اسلام، سال سیزدهم، شماره 50. 7. اسدی، علی اکبر (1390) «نقش قطر در خیزش های مردمی جهان عرب:ظرفیت ها ومحدودیت ها »، ره نامه سیاست گذاری، سال دوم، شماره سوم، پاییز. 8. افشردی، محمد حسین؛ مدنی، سید مصطفی (1388) «ساختار نظام قدرت منطقه ای در خاورمیانه(با تاکید بر کشورهای برتر منطقه)»، فصلنامه مدرس علوم انسانی،دوره 13،شماره 3. 9. امامی، محمد علی (1377) «بررسی سیر روابط ترکیه وسوریه»، مجله سیاست خارجی، سال دوازدهم، شماره 3. 10. امرسون.ام.اس.نیو و دیگران (1381) موازنه قدرت، چاپ اول، ترجمه پژوهشکده مطالعات راهبردی، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی. 11. امیدی،رضا؛ رضایی، فاطمه (1390) «عثمانی گرایی جدید در سیاست خارجی ترکیه: شاخص ها و پیامدهای آن در خاورمیانه»، فصلنامه روابط خارجی، سال سوم، شماره سوم. 12. ایزدی، جهانبخش؛ اکبری، حمیدرضا (1389) «برآورد دهه ی سوم مناسبات راهبردی جمهوری اسلامی ایران و سوریه؛ همگرایی بیش تر یا گسست»، فصلنامه ی ره نامه سیاست گذاری، سال اول، شماره دوم. 13. برچر، مایکل؛ جاناتان، ویلکفلند؛ پاتریک، جیمز و دیگران (1382) بحران، تعارض و بی ثباتی، ترجمه علی صبحدل، تهران: پزوهشکده مطالعات راهبردی. 14. برزگر، کیهان (1392) تحولات عربی، ایران و خاورمیانه، چاپ اول، تهران: مرکز پژوهش های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه. 15. برزین، سعید (1365) تحول سیاسی در سوریه، تهران: شرکت سهامی انتشار. 16. پلنو، جک سی؛ آلتون، روی (1387) فرهنگ روابط بین الملل، ترجمه ابوالفضل رئوف، تهران: انتشارات سرای عدالت. 17. تحلیل (آذر1391) «بحران سوریه و آرایش مخالفان» ماه نگار راهبردی دیده بان امنیت ملی، شماره هشتم. 18. ترابی، طاهره (1390) « آمریکا و ثبات خلیج فارس در روند رقابت های ژئوپلیتیکی ایران – عربستان»، تهران: فصلنامه دیپلماسی صلح عادلانه، شماره پنجم. 19. جعفری ولدانی، اصغر (1388) چالش ها و منازعات در خاورمیانه، چاپ اول، پژوهشکده مطالعات راهبردی. 20. جنتی، علی (اردیبهشت1391) «اهداف و نقش قطر در قبال تحولات اخیر خاورمیانه و شمال آفریقا» همشهری دیپلماتیک، ماهنامه سیاسی – تحلیلی ، شماره 59. 21. جویس، استار (1371) «بحران آب: زمینه ساز درگیری های آینده در خاورمیانه»، ترجمه طباطبایی، فصلنامه اطلاعات سیاسی – اقتصادی، شماره 56-55. 22. حافظ نیا، محمد رضا (1379) «تعریفی نو از ژئوپلیتیک»، مجله تحقیقات جغرافیایی، شماره ۵۸ و ۵۹٫. 23. حافظ نیا، محمد رضا (1390) اصول و مفاهیم ژئوپلیتیک، مشهد: انتشارات پاپلی. 24. حسینی، سید محمد (اردیبهشت 1391) «نگاهی به سیاست خارجی ترکیه در سال های اخیر؛ چیرگی کمالیسم بر پراگماتیسم»، همشهری دیپلماتیک، شماره 59. 25. خوشایند، حمید (مهر1391) «ناکامی سیاست خارجی ترکیه در قبال تحولات سوریه» ، روزنامه مردم سالاری. 26. دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه (1387) کتاب سبز سوریه، تهران: وزارت امور خارجه، مؤسسه چاپ و انتشارات. 27. دهشیار، حسین (1390) «بهار عرب: شورش بر مدرنیته وارداتی»، فصلنامه سیاسی - اقتصادی، شماره 283. 28. دوئرتی، تری (1385) سوریه، ترجمه مهسا خلیلی، چاپ اول، تهران: ققنوس. 29. دوئرتی، جیمز ؛ فالتز گراف، رابرت(1372)، نظریهی متعارض در روابط بینالملل، ترجمه علیرضا طیب و وحید بزرگی، چاپ اول، تهران: قومس. 30. دیوید، ای لیک؛ پاتریک، مورگان (1392) نظم های منطقه ای؛ امنیت سازی در جهانی نوین، ترجمه سید جلال دهقانی فیروز آبادی، چاپ اول، تهران: پژوهشکده ی مطالعات راهبردی. 31. رحمت الله، فلاح (1390) «سیاست خارجی ترکیه و تحولات انقلابی جهان عرب»، فصلنامه مطالعات راهبردی جهان اسلام، سال دوازدهم، شماره 46. 32. سهرابی، عبدالله (اردیبهشت1391) «سایه عربستان بر سر قطر» همشهری دیپلماتیک،ماهنامه سیاسی – تحلیلی ، شماره 59. 33. سیف زاده، سید حسین (1385) اصول روابط بین الملل(الف و ب)، تهران: میزان. 34. شریعتی نیا، محسن (1389) «ایران هراسی دلایل و پیامدها»، فصلنامه بین المللی روابط خارجی،سال دوم، شماره ششم. 35. صادقی، حسین؛ احمدیان، حسن(1389) « عربستان سعودی؛از هژمون نفتی تا رهبری منطقه ای»، فصلنامه بین المللی روابط خارجی، سال دوم، شماره سوم. 36. طاهایی، سیدجواد (1388) خاورمیانه جدیدتر(چشم انداز وسیع روابط ایران وسوریه)، چاپ اول، تهران: دانشگاه آزاد اسلامی، معاونت پژوهشی. 37. علوی، حسن (1374) قطر، چاپ اول، تهران: وزارت امور خارجه. 38. غرایاق زندی، داوود (1392) «سوریه در انتظار تحولی جدید»، ماه نگار راهبردی دیده بان امنیت ملی، شماره پانزدهم. 39. علی بابائی، مجتبی (1370) موازنه قوا در روابط بین الملل، چاپ اول، تهران: نشر همراه. 40. فرزندی، عباسعلی (شهریور1391) «اهمیت راهبردی سوریه برای ایران»، پیام انقلاب، شماره 62. 41. فنایی، داوود (آبان 1390) «چالش های سیاست خارجی ترکیه: دوری ازمدار صفر»، همشهری دیپلماتیک، شماره 50. 42. قاسمی، فرهاد (1390) نظریه های روابط بین الملل و مطالعات منطقه ای، چاپ اول، تهران: میزان. 43. کاظمی، سید علی اصغر (1366) مدیریت بحران های بین المللی، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی. 44. کاکس، رابرت (1387) رئالیسم نو: چشم اندازی بر چند جانیه گرایی، ترجمه مهدی رحمانی، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی. 45. ــــــ کتاب سال همشهری (1380) «الجزیره تحول درنظام رسانه ای». 46. کرمی، کامران (1390) «بهار عربی و عربستان سعودی: آثار و واکنش ها»، فصلنامه مطالعات خاورمیانه، سال هجدهم، شماره سوم. 47. لارابی، استفان (1386) «نگاه دوباره ترکیه به خاورمیانه»، ترجمه سلطانی نژاد، فصلنامه مطالعات راهبردی جهان اسلام، سال هشتم، شماره 29. 48. لنچافسکی، ژرژ (1377) تاریخ خاورمیانه، ترجمه هادی جزایری، تهران: انتشارات اقبال 49. لیتل، ریچارد (1389) تحول در نظریه های موازنه قوا، بررسی وترجمه غلامعلی چگنی زاده، چاپ اول، تهران: موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین المللی ابرار معاصر. 50. متقی، ابراهیم (1390) «نقش و راهبرد امریکا در گسترش نافرمانی مدنی سوریه»، فصلنامه ره نامه سیاست گذاری، سال دوم، شماره 3. 51. محمدی، مصطفی (دی 1391) «مثلث ایران، روسیه وچین در بحران سوریه»، پیام انقلاب، شماره 66. 52. مصلی نژاد، عباس (1391) «پیامدهای بی ثباتی امنیتی بر موازنۀ قدرت در خاورمیانه»، فصلنامه ژئوپلیتیک، سال هشتم، شماره 3. 53. مورگنتا، هانس جی (1389) سیاست میان ملت ها، ترجمه حمیرا مشیر زاده، چاپ اول، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی. 54. نادری نسب، پرویز ( 1389) « چالش های روابط جمهوری اسلامی ایران و عربستان در منطقه»، فصلنامه سیاست،مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی،دوره40،شماره 1. 55. نای، جوزف، اس (1387) قدرت در اطلاعات، از واقع گرایی تا جهانی شدن، چاپ اول، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی. 56. نقدی نژاد، حسن (1387) سیاست خارجی حزب عدالت وتوسعه ترکیه، چاپ اول، مرکز تحقیقات استراتژیک. 57. نیاکوئی، سید امیر (1391) کالبد شکافی انقلاب های معاصر در جهان عرب، چاپ اول، نشر میزان. 58. نیاکوئی، سید امیر ؛ بهمنش،حسین (1391) «بازیگران معارض در بحران سوریه: اهداف و رویکردها»، فصلنامه روابط خارجی، سال چهارم، شماره4. 59. هينه بوش، ريمون (1386) سياست خارجي كشورهاي خاورميانه، ترجمه علی گل محمدی، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی. ب) منابع عربی 1. البستانی، ناجی. س. (2013) «السعودیه حاولت سحب الدعم الروسی للاسد...هل نجحت؟»، موقع بانوراما الشرق الاوسط. 2. الشرقاوی، احمد (2013) «السعودیه ومخططاتها الجدیده فی سوریه ولبنان»، موقع بانوراما الشرق الاوسط. 3. الفاس، إسراء (2013) «بنـدر السعـودية : فليكن التفجير! »، موقع قناه المنار. 4. باکیر، علی حسین (2011) «محددات موقف الترکی من الازمه السوریه»، سلسلة دراسات و اوراق بحثیه، الدوحه: المرکز العربی للابحاث و دراسه السیاسیات. 5. حسام، مطر (2013) «ترکیا فی الشرق الاوسط بین الطموح وقیود النفوذ»، فصلیه شؤون الاوسط، بیروت، شتاء 2103، رقم144. 6. عبدالباری، عطوان (2012) «سوریا و فرص التدخل العسکری»، القدس العربی : www. Alquds.co.uk 7. عبد الباري، عطوان( 2013) «الامير بندر هدد بالحرب .. وها هو اوباما يستعد للتنفيذ» موقع بانوراما الشرق الاوسط . 8. عمر، حسن (2012) «دول الخلیج و الازمه السوریه: مستویات التحرک و حصیله المواقف»، مرکز الجزیره للدراسات. 9. مرسی، مصطفی عبدالعزیز (2013) «الأزمة السورية: أي مستقبل في ظل التطورات الأخيرة؟»، مرکز الامارات للدراسات و البحوث الاستراتیجیه. 10. ناجی، محمد عباس (2013) «إيران والربيع العربي: اعتبارات متداخلة واستحقاقات مؤجلة»، مرکز الاهرام للدراسات السیاسیه و الاستراتیجیه. 11. نيفين، عبدالمنعم مسعد (2011) «موقف تركيا من الأزمة السورية وإعادة تشكيل خريطة الشرق»، مرکز الامارات للدراسات و البحوث الاستراتیجیه. 12. والرشتاین، ایمانوئل (2012) «جیبولیتیک الاضطرابات العربیة»، ترجمه موسی الحالول، مرکز الجزیرة للدراسات. ج) منابع انگلیسی -Goodarzi, Jubin (2006) Syria and iran, tauris academic studies London. New york. -Rapoport, anatol( 1968) General system theory ,International Encyclopedid of social science, vol.15. -Mehran, Kamrava ) 2005( The Modern Middle East, University of California Press. -Philip K. Hitti )1959( Syria: A Short History, The McMillan Company, New York. -https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook, 2012. Abstract      The protests began in Syria in March 2011 after the domino Arabic, although it was associated with the demands of the people , but after a while the political scene of Syria became disturbed , which was influenced by external support and intervention . when the Syrian crisis happened, the powers in the region began to take part in the crisis to gain their national interests in all dimensions ,according to their abilities and also by conforming to their realistic method dominant over their foreign politics which is based on realistic school of thought. In this regard, the question is that what is the role of regional powers on Syrian developments ? My main hypothesis is that competition , conflicts of interests and conflicting views of regional powers have intensified the complexity and the continued evolution of the crisis in Syria. This article is a descriptive - explanatory and is relying on electronic library resources ; different chapters of the dissertation are organized to approve the given hypothesis . The findings also suggest that this conflicting interests of the regional powers effecting the crisis in Syria has created a zero-sum game .such a situation has made the crisis in Syria more and more complicated besides it has increased the intensity of the conflicts. The current condition in total and the internal conflicts besides the effective and intervening in the region and ultra-region variables has made it difficult to find an outlet for the Syria to get out of the crisis. Key Words : Syria crisis , regional power, the conservative axis, the resistance axis, regional competition, regional balancing